Η Κρήτη στη μακραίωνη ιστορία της με τους αλλεπάλληλους κατακτητές, διατήρησε την γλώσσα και την εθνική συνείδηση, δεν μπορούσε να είναι απούσα στο κάλεσμα της εθνεγερσίας. Τα Σφακιά Συμμετείχαν στα αποτυχημένα Ορλωφικά και σύμπασα η Κρήτη στην επανάσταση του 1821. Γνωστό το ποίημα του Διονυσίου Σολωμού « Ο Κρητικός». Στους διαρκείς αγώνες μέχρι την αυτονομία το 1896 και την ένωση το 1913 με την Ελλάδα, η συμμετοχή γυναικών στην κατασκευή και εφοδιασμό πολεμοφοδίων, την περίθαλψη τραυματιών και την καλλιέργεια της γης ήταν σημαντική.
ΜΑΡΙΑ ΔΑΣΚΑΛΟΓΙΑΝΝΗ
Κόρη του ήρωα των Ορλοφικών (1770) Δασκαλογιάννη. Στη μάχη της Αράδαινας Σφακίων η μητέρα τους Σγουρομαλλίνη Ξανθομαλλίνη στην προσπάθειά της να διαφύγει με τις κόρες της Ανθούσα και Μαρία με καΐκι στα Κύθηρα , τραυματίστηκε θανάσιμα και τα κορίτσια αιχμαλωτίστηκαν από τους Τούρκους που τις μετέφεραν στο Μεγάλο Κάστρο ( Ηράκλειο) στον διοικητή Χουσεΐν Πασά. Μετά το γδάρσιμο εν ζωή του πατέρα τους το 1771, παρέμειναν έγκλειστες και όπως αναφέρει το σχετικό δημοτικό τραγούδι:
… και τότε ετουρκεύγουσι τη μιαν του Θυγατέρα
Τουρκεύγουν και την άλλην του Χανούμισσα την κάνουν….
Η Μαρία 18 ετών και όμορφη, δόθηκε σύζυγος στον Αρχιλογιστή της διοίκησης του Κάστρου (Ντευτερντάμπαση) Αμπλού Αχμέτ. Αργότερα διορίστηκε υπασπιστής του Σουλτάνου και εγκαταστάθηκαν στην Κωνσταντινούπολη. Ο σύζυγος της ήταν ήπιος χαρακτήρας και της επέτρεψε να διατήρησε την πίστη της, σύμφωνα με την παραγγελία και την ανατροφή που της έδωσε η αρχοντική οικογένεια από την οποία κατάγονταν . Μετά τον θάνατο του συζύγου της το 1816 και των δύο γιών της δύο χρόνια αργότερα, κληρονόμησε την τεράστια περιουσία του συζύγου της την οποία διέθεσε στον αγώνα της Κρήτης του 1821. Είχαν στη δούλεψή τους ένα Αρβανίτη έμπιστο τον Νταή Μουσταφά, βλέποντας ότι η κυρά του ήταν Χριστιανή, της εκμυστηρεύτηκε ότι κατάγεται από τα Κούντουρα Μεγάρων και είναι Χριστιανός και το όνομά του Νικόλαος Ρόκας (Ζερβός). Με την εξέγερση της Κρήτης το 1821, εξόπλισε εκστρατευτικό σώμα υπό την αρχηγία του και με καράβι του ανιψιού της και τη μεσολάβηση του μεταφραστή της υψηλής πύλης Μουρούζη τους δόθηκε άδεια να αποπλεύσουν για την Τήνο. Η Μαρία αποβιβάστηκε στο νησί για να προσκυνήσει την θαυματουργή εικόνα της Παναγίας που βρέθηκε τον Ιανουάριο του ίδιου χρόνου. Βοήθησε την αρχόμενη ανέγερση του Ναού της Παναγίας, υπηρέτησε ως μοναχή στο νησί όπου και απεβίωσε το1823. Το καράβι συνέχισε την πορεία του ως τα Σφακιά όπου και αποβιβάστηκε το φορτίο με πολεμοφόδια και εθελοντικό στρατιωτικό σώμα με είκοσι μαχητές και αρχηγό τον Ζερβονικόλα. Στάλθηκε στην Ανατολική Κρήτη και εντάχθηκε στη δύναμη των ντόπιων οπλαρχηγών προκειμένου να ενισχυθούν οι εκεί επαναστατικές δυνάμεις. Ο ήρωας Ζερβονικόλας έπεσε το 1822 στη μάχη της Ιεράπετρας.
ΡΟΔΑΝΘΗ (ΣΠΑΝΟΜΑΝΩΛΗΣ)
Η πανέμορφη παπαδοπούλα της Κριτσάς Ροδάνθη, στάλθηκε μικρό κορίτσι στη Μονή της Φανερωμένης που διδάχτηκε τα πρώτα της γράμματα. Ήταν ξακουστή ανιφαντού και εξαιρετικά καλλίφωνη. Περνώντας σε περιοδεία έξω από το σπίτι του παππά ο Χουρσίτ Αγάς του Χουμεριάκου, μαγεύτηκε από το τραγούδι της κοπέλας ρώτησε και έμαθε και για την εξαιρετική ομορφιά της. Την ερωτεύτηκε παράφορα και έστειλε έμπιστη συνοδεία να την ζητήσουν από την οικογένειά της για να στολίσει το χαρέμι του. Βρήκαν την μάνα της κοπέλας που τους είπε ότι η κόρη της δεν βρίσκεται στο σπίτι και τους έδιωξε. Έσφαξαν τη μάννα, που στις σπαρακτικές της φωνές εμφανίστηκε η Ροδάνθη κλαίουσα, την απήγαγαν και την παρέδωσαν στο χαρέμι του Χουρσίτ.
Όταν βρέθηκε η κόρη μόνη στα ιδιαίτερα με τον μεθυσμένο Χουρσίτ, γύμνωσε την σπάθα του και τον έσφαξε.
Φόρεσε τα τούρκικα ρούχα, ζώστηκε τα άρματα που βρήκε στην κάμαρα, κατέβηκε από το παράθυρο στον κήπο και διέφυγε μες τη νύχτα. Περπάτησε προς τα Λασιθιώτικα βουνά, σταμάτησε σε ξομονάστηρο στα Ζένια, έκοψε τις πλεξούδες της, τις κρέμασε στο εικόνισμα της Παναγιάς. Ζήτησε συγχώρεση για την πράξη της, έταξε να την βοηθήσει στη στράτα της και να βρει τον δρόμο για το λημέρι του Καπετάν Καζάνη, ξακουστού οπλαρχηγού της επαρχίας Μεραμβέλλου του Νομού Λασιθίου. Πεινασμένη και ταλαιπωρημένη παρουσιάστηκε στον καπετάνιο, ζήτησε να ενταχθεί στη δύναμη των παλικαριών του κρύβοντας την πραγματική της ταυτότητα. Τον καινούργιο μαχητή επειδή ήταν μικροκαμωμένος και σπανός τον ονόμασαν Σπανομανώλη. Συμμετείχε στα γυμνάσια, στις διάφορες αποστολές και τις μικρές αψιμαχίες, με θάρρος και γενναιότητα χωρίς να υποπτευθούν το φύλο του. Στην Ιστορική διήμερη μάχη στην Κουτάραντο για την κατάληψη της Κριτσάς το 1823, αναχαιτίζοντας τα στρατεύματα του Αιγύπτιου Χασάν Πασά, λόγω έλλειψης εφοδίων, αναγκάσθηκαν να αναμετρηθούν σώμα με σώμα. Στις απώλειες των Κρητών, συμπεριλαμβάνεται και ο Σπανομανώλης, λαβώθηκε βαριά στο στήθος και αργότερα πέθανε. Κατά την περιποίηση του τραύματος έγινε γνωστή η αληθινή της ταυτότητα.
ΣΜΑΡΑΓΔΑ
Ο ίδιος ακούραστος ποιητής – ιστορικός ερευνητής, στο θεατρικό έργο ΣΜΑΡΑΓΔΑ Η ΚΑΙΝΟΥΡΙΟΧΩΡΙΤΙΣΣΑ με υπότιτλο και η άλωσις του Σπηλαίου της Μιλάτου, που περιέχεται στον Α΄ Τόμο των ΑΠΑΝΤΩΝ του, αναφέρεται στα γεγονότα της άλωσης του σπηλαίου μετά από προδοσία στις 13 Φεβρουαρίου 1823 και τον άγριο σφαγιασμό γερόντων και γυναικόπαιδων. Οι έγκλειστοι άμαχοι ήσαν 4.023, μετά από διαλογή πουλήθηκαν στα σκλαβοπάζαρα της Πόλης, της Σμύρνης και της Αιγύπτου. Ο Χασάν Πασάς γαμπρός του Μεχμέτ Αλή της Αιγύπτου, εξαγόρασε από τον Χουσεΐν Μπέη, πολιορκητή του Σπηλαίου, αντί 120 φλουριών την εκπάγλου καλλονής αιχμάλωτη Σμαράγδα, προκειμένου να τη στείλει δώρο ως ψυχοκόρη στον γέροντα Μεχμέτ Πασά του Καϊρου. Αν και εξισλαμισμένη, παρέμεινε κρυπτοχριστιανή παρέχοντας προστασία και εργασία στους αιχμαλώτους συμπατριώτες της.
ΑΝΤΩΝΟΥΣΑ ΚΑΜΠΟΥΡΑΚΗ
Παραθέτουμε την ιστορία της Αντωνούσας Καμπουράκη (Καμπουροπούλα). Γεννήθηκε στα Χανιά το 1790 εγγράματη από εύπορη οικογένεια, έγραψε κείμενα και ποιήματα δίδοντας έμφαση στην αναγκαιότητα της παιδείας για την απόταξη του Τουρκικού ζυγού.
Το 1821 30χρονη πια, βίωσε τις σφαγές στην πόλη και την ύπαιθρο χώρα των Χανίων. Έγραφε:
Παρεπονέθην διά τι η φύσις με κατεδίκασε, δίδουσα εις εμέ ως φύλον μεν, το γυναικείον, ως φρόνημα δε το ανδρικόν, όπως ριφθώ εις τον υπέρ ελευθερίας αγώνα μετά των άλλων!…
Ο άνδρας της πολέμησε στο πλευρό του καπετάν Γιώργη Δασκαλάκη (Τσελεπή) στη μάχη της Καντάνου το 1821. Εκείνη με άλλες γυναίκες και παιδιά περιπλανήθηκαν στα γύρω βουνά, βιώνοντας τα πάθη και τις κακουχίες των διωγμών του κατακτητή. Ο άνδρας της συνεχίζοντας τον ένοπλο αγώνα, τον Γενάρη του 1824 πήγε στο Ρέθυμνο ένοπλος υπερασπιστής των πολιορκημένων γυναικόπαιδων (κυνηγημένα από τον Χουσεΐν Μπέη) στο Σπήλαιο του Μελιδονιού,. Λαβώθηκε στη μάχη και πέθανε μετά από τέσσερις ημέρες. Σαν χήρα πια πήρε τον μοναχογιό της και άλλα γυναικόπαιδα και αποβιβάστηκαν στη Μονεμβασιά προσπαθώντας να βρουν καταφύγιο εκτός Κρήτης.
Μετά από πολλές περιπέτειες έφθασε στη Σύρο, εγκαταστάθηκε και παντρεύτηκε για δεύτερη φορά. Έχασε τον μονάκριβο γιό της δεκαοκτώ ετών, μαθητή Γυμνασίου. Κατά τη διαμονή της στη Σύρο συνέχισε το συγγραφικό της έργο και βοηθούσε με κάθε μέσο τις επαναστατικές απόπειρες των συμπατριωτών της. Στην Ερμούπολη το 1840, εκδίδει το πρώτο της πνευματικό πολύστιχο πόνημα « Ποιήματα Τραγικά » που αποτελεί το πρώτο υπογεγραμμένο από γυναίκα βιβλίο στη Νεοελληνική λογοτεχνία και αναφέρεται στον αγώνα της Κρήτης το 1821. Εκτός της συγγραφής και του πνευματικού έργου που επιτελεί, αναδεικνύεται και σε εξαιρετική επιχειρηματία. Το 1840 ο Βασιλιάς Όθωνας, επισκέπτεται την Σύρο και την Σχολή της στην οποία δίδασκε την Κρητική υφαντική, χειροτεχνήματα και τη λαϊκή παράδοση. Για την δράση της, της απένειμε το παράσημο του Αγώνα. Το 1847 εκδίδει το βιβλίο «Γεώργιος Παπαδάκης» στο οποίο περιγράφει την ιστορική πολιορκία και κατάληψη του Κάστρου της Γραμβούσας. Το 1856 πεθαίνει και ο δεύτερος της σύζυγος. Ζει πλέον στην Αθήνα εν χηρεία και μοναστική ζωή, συνεχίζοντας το πλούσιο συγγραφικό της έργο. Ως πρωτοπόρα φεμινίστρια, με φιλελεύθερες ιδέες, επηρέασε τις μαθήτριες της σχολής και γυναίκες του κύκλου της. Το 1861 εκδίδει την τραγωδία «Λάμπρω» στην οποία εξιστορεί τη ζωή της, της Ροδάνθης και της άλλης Αντωνούσας Καστανάκη για την οποία θα αναφερθούμε παρακάτω. Λίγο πριν τον θάνατό της εξέδωσε το έργο « Η Μεσολογγίτισσα ». Πέθανε στην Αθήνα τα Χριστούγεννα του 1875, με ανεκπλήρωτο το όνειρό της για απελευθέρωση της ιδιαίτερης πατρίδας της από τον Τουρκικό ζυγό. Υπήρξε η πρώτη Ελληνίδα ιστορικός και εξέφρασε πολιτικό λόγο.
Πατρίς μου η αγάπη σου μου φέρνει αγρυπνίας
Και δι΄ αυτό κατάντησα να γράφω τραγωδίας ….
ΟΙ ΑΜΑΖΟΝΕΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ
Η Κρήτη αν και συνεχώς επαναστατημένη δεν κατάφερε να γευτεί την ελευθερία και την Ενσωμάτωση στη μητέρα Ελλάδα. Θεωρούμε ότι αξίζει να συνεχίσουμε με γυναίκες των μετέπειτα χρόνων. Ο διακαής πόθος για ελευθερία και οι ιστορίες της προφορικής παράδοσης του νησιού, οδήγησαν ικανό αριθμό γυναικών να ζωστούν τα ελάχιστα άρματα τους, με πέτρες και ξύλα να αιφνιδιάζουν τον εχθρό μες στα στενά περάσματα των βουνών προκαλώντας του απώλειες. Αναλάμβαναν την τροφοδοσία των επαναστατών και περιέθαλπαν τραυματίες.
Η Κρητική Λεγεώνα αποτελούμενη από πενήντα γυναίκες της περιοχής Λάκκων Χανίων ονομάσθηκε «Οι Αμαζόνες της Κρήτης». Η δράση τους έφτασε ως τις ημέρες μας μέσα από δημοσιεύσεις και αφιερώματα του ξένου τύπου της εποχής που έφεραν στο φως σύγχρονοι ερευνητές. Συγκεντρώθηκαν στους Λάκκους Χανίων και εκπαιδεύτηκαν από τον οπλαρχηγό της περιοχής Καπετάν Χατζημιχάλη Γιάνναρη. Είχαν δική τους σημαία με σημαιοφόρο την Ειρήνη Δρακουλέ, διακρίθηκαν στο πεδίο της μάχης ιδιαίτερα με την Κατερίνα Σταματάκη. Η σημαία τους στη ά΄ όψη είχε σταυρό και στη πίσω πλευρά την εικόνα της Παναγίας με αστέρια, συνθλίβοντας με το πόδι της κεφάλι φιδιού. Πάνω και κάτω κεντημένες οι ρήσεις των αποστόλων : «Καταβαράθρωσε τους ισχυρούς και ανύψωσε τους ταπεινούς», «Ο θεός διάλεξε τους αδύνατους για να αντιμετωπίσουν τους δυνατούς». Οι Αμαζόνες φορούσαν στολή αποτελούμενη από φουστανέλα, φέσι με φοπαίουύντα και φαρδιές γκέτες από σκληρό δέρμα ζώου που συγκρατούσε το φαρδύ παντελόνι τους. Στους ώμους τους κρέμονταν κόκκινη Χλαμύδα. Σ΄ αυτές προστέθηκαν αργότερα και οι γυναίκες της επαρχίας Σελίνου Χανίων. Το σώμα αριθμούσε δύναμη άνω των εκατό γυναικών, έδρασαν στις κορφές των Μαδάρων, μετέφεραν πολεμοφόδια και σίτιζαν τους άνδρες αγωνιστές, περιέθαλπαν τους τραυματίες. Ο εξοπλισμός τους ήταν ελάχιστος, στην άκρη της ξιφολόγχης κρεμούσαν κόκκινη φούντα και ο Καπετάνιος τον εκχωρούσε με πολύ φειδώ στις πιο ανδρειωμένες. Έως τα τέλη του προηγούμενου αιώνα στα χωριά της περιοχής της πεδιάδας και ολόκληρης της Κρήτης, ο μύθος και η προφορική παράδοση, περιέσωσε γεγονότα και ονόματα κοριτσιών που άφησαν τα σπίτια τους και βγήκαν στα βουνά στα δύσκολα χρόνια του αιματοβαμμένου ξεσηκωμού των ετών 1866 -1869 και όχι μόνο. Περισώθηκαν τα ονόματα: Αντωνούσα, Μαριγώ, Σοφάρα, Κατερίνα, Καλατζοπούλα, Μανουσοπούλα κ.λ.π. Όπως αναφέρει ο Ν. Ψιλάκης σε σχετικό αφιέρωμα, Ευρωπαίοι εθελοντές και ανταποκριτές εφημερίδων, κατέφθασαν στο νησί και ο Ευρωπαϊκός τύπος προχωρούσε σε σχετικά αφιερώματα για το Κρητικό Ζήτημα και τις Αμαζόνες της Κρήτης. Εμπνευσμένος από τα άρθρα, Γάλλος ζωγράφος απεικόνισε σε σχετική ξυλογραφία Κρητικό και Κρήσσα μαχήτρια του Αγώνα, σε άρθρο του Γαλλικού περιοδικού L’ Illustration ( JURNAL UNIVERSEL) τ. 1277/17.8.1867. ….Από τον ενθουσιασμό των γυναικών μπορεί κανείς να καταλάβει πόσο αποφασισμένοι είναι οι άντρες της Κρήτης. Σας εγγυώμαι μάλιστα ότι δεν θα αφήσουν τα όπλα πριν κατακτήσουν τη λευτεριά τους, προτιμούν να πεθάνουν παρά να ζουν στη σκλαβιά, καταλήγει το άρθρο του Jules Roussy από μαρτυρία Ευρωπαίου εθελοντή, που παρακολούθησε την εκγύμναση των Αμαζόνων και διαπίστωσε το φρόνημα και τις πολεμικές τους ικανότητές στη σκοποβολή. ( πιθανά του Γουσταύου Φλουράνς Ν. Ψιλάκης ‘Χ’.)
Το Ιταλικό περιοδικό L’ EMPORIO PITTORESCO τ. 209 / 5.9.1868, στο πρωτοσέλιδό του, εικονίζει Γυναίκα (Αντωνούσα Καστανοπούλ) και Άνδρα του Κρητικού αγώνα με παρόμοιες φορεσιές ζωσμένους τα άρματα και προχωρεί σε σχετικό αφιέρωμα.
ΑΝΤΩΝΟΥΣΑ ΚΑΣΤΑΝΑΚΗ (ΚΑΣΤΑΝΟΠΟΥΛΑ)
Ο Ηρωισμός και η δράση της νεαρής Κρητικιάς, μόλις 22 ετών κατά την ανατίναξη του Αρκαδίου, απασχόλησε τα έντυπα της Ευρώπης. Γεννημένη στην Κερά Κισάμου το 1844, ήρθε σε προσωπική αντιδικία με τον Μουσά Δερβίση για ένα βόδι της οικογένειας που αρνήθηκε να δώσει στον Τούρκο. Φυγάδευσε την οικογένειά της στα βουνά. Έστησε ενέδρα στον Μουσά , τον σκότωσε, πήρε τ΄ άρματά του και βγήκε στα βουνά. Πολέμησε στο πλευρό των Κισαμιτών οπλαρχηγών Κωνσταντουλάκη, Σκαλίδη, Καρτσώνη την περίοδο 1866-1879. Ηγείτο εκστρατευτικού σώματος ανδρών, φορούσε την ανδρική φορεσιά της Κρήτης, διακρίθηκε στη μάχη των Τοπολίων. Η λαϊκή μούσα της περιοχής, ανάμεσα στους άνδρες καπεταναίους ψάλλει και την Αντωνούσα. το 1882 κυνηγημένη από τους Τούρκους, αναγκάσθηκε να καταφύγει στην ελεύθερη Ελλάδα. Ο Βασιλιάς Γεώργιος Α’ την ανακήρυξε οπλαρχηγό. Η ηλικιωμένη Αντωνούσα, κατέβηκε ξανά στη Κερά το 1911, συναντήθηκε με συγγενείς και φίλους, επέστρεψε στον Πειραιά όπου και απεβίωσε το 1918. Είχε την ευλογία να δει την ιδιαίτερη πατρίδα της ελεύθερη και ενωμένη με την μητέρα Ελλάδα.
Στα χρόνια της Κρητικής Πολιτείας σε μία κάρτα / επιστολικό δελτάριο, εικονίζεται η Αντωνούσα με την άλλη γυναικεία μορφή των αγώνων, την Άννα Κοντογιάννη (Σπανονικόλα), με καταγωγή από το Ηράκλειο, πολέμησε στο Σέλινο (1866-1869), στο Γαλατά το 1897 και σε άλλες περιοχές του νησιού.
Χαρά Βιδάλη
Πρόεδρος Παραρτήματος Δάφνης Ν. Αττικής, Ένωση Γυναικών Ελλάδας, www.ege.gr