Οι γυναίκες, παρά τους αυστηρούς κοινωνικούς περιορισμούς της εποχής, άφησαν το δικό τους «αποτύπωμα» στην Επανάσταση του 1821.
Πάντως, οι περισσότερες βοήθησαν στην τροφοδοσία των στρατευμάτων, αλλά κυρίως στη διάσωση των παιδιών τους και τη στήριξη των σπιτιών τους κατά την απουσία των ανδρών.
Δυστυχώς, στις περισσότερες προσωπικές μαρτυρίες και στην ιστοριογραφία του 19ου αιώνα οι αναφορές στον ρόλο των γυναικών είναι περιορισμένες, καθώς επικεντρώνονται στον πρωταγωνιστικό ρόλο των ανδρών. Ωστόσο, υπάρχουν πηγές που δίνουν μια αρκετά ξεκάθαρη εικόνα της συμβολής των γυναικών στην Επανάσταση.
Χαρακτηριστικό είναι ότι εκείνα τα χρόνια υπήρχε επιφυλακτικότητα από την πλευρά των ανδρών στο να εμπιστευτούν μυστικά στις γυναίκες.
Παρότι σε βάθος χρόνου κυριάρχησαν οι μορφές της επιβλητικής Λασκαρίνας Πινότση, γνωστή ως Μπουμπουλίνα από το όνομα του δεύτερου συζύγου της, Δημήτρη Μπούμπουλη, και της γοητευτικής, πολυτάλαντης Μαντώς Μαυρογένους, υπάρχουν πολλά στοιχεία που δείχνουν ότι γενικότερα οι γυναίκες είχαν ουσιαστική, πολύπλευρη, συμβολή στον Αγώνα της Ανεξαρτησίας.
Κάποιες πήραν τα όπλα και στάθηκαν γενναία στο πλευρό των ανδρών χωρίς να είναι ιδιαίτερα γνωστές, όπως η καπετάνισσα Κωνσταντίνα Ζαχαριά, η Σπαρτιάτισσα Σταυριάννα Σάββαινα, η Δόμνα Βισβίζη κ.ά.
«Θα ήθελα να μην είμαι στη δύσκολη θέση να τους κάνω [των γυναικών] τη μομφή για την αδιακρισία, την οποία δεν μπορούν να κρατήσουν μυστική και η οποία υποχρεώνει τους συζύγους να είναι επιφυλακτικοί μαζί τους».
Γι’ αυτό, όπως γράφει στα απομνημονεύματά του ο πρώτος υπασπιστής του Κολοκοτρώνη Φώτιος Χρυσανθόπουλος (Φωτάκος) κατά την προετοιμασία της Επανάστασης «οι Έλληνες τουφεξίδες [οπλοποιοί], σιδηρουργοί, ξυλουργοί και άλλοι» εργάζονταν, όλη τη νύχτα, «κρυφά από τους Τούρκους και από ταις γυναίκες των [για] τα αναγκαία του πολέμου». Ετσι, λίγες γυναίκες μυούνταν και μόνο στον κατώτερο βαθμό στη Φιλική Εταιρεία, όπως η Μπουμπουλίνα ή χρησιμοποιούνταν σε ορισμένες αποστολές.
Ανάμεσα σε αυτές ήταν η Μαριγώ Ζαφειροπούλου, που χρησιμοποιήθηκε για μεταφορά πολύτιμων εγγράφων, και η Φαναριώτισα Ευφροσύνη Νέγρη, που, όπως έγραψε η συγγραφέας Καλιρρόη Παρρέν, «ειργάσθη, προς διάδοσιν των κυοφορουμένων τότε φιλελευθέρων ιδεών» και το σπίτι της «απετέλει το κέντρον των μυστικών συναθροίσεων των μεμυημένων ομογενών».
Ομως, όταν ξεκίνησε η Επανάσταση οι γυναίκες βρέθηκαν στην «πρώτη γραμμή» είτε τροφοδοτώντας τα στρατόπεδα με τρόφιμα, που στερούνταν οι ίδιες, είτε διατηρώντας «ζωντανά» τα σπίτια τους.
«Και αι γυναίκες αι ίδιαι ήρχοντο φορτωμέναις [στα στρατόπεδα] και έφερναν και τα ζώα φορτωμένα κρέατα, κρασιά και άλλας τροφάς», γράφει χαρακτηριστικά, ο Φωτάκος, ενώ σε άλλο σημείο περιγράφει ότι μετά τη νίκη επί του Δράμαλη στα Δερβενάκια (28 Ιουλίου 1822) «αι γυναίκες μάλιστα του χωρίου Αγινόρι (Αγιονόρι Κορινθίας) επήραν πολλά λάφυρα και καμήλαις φορτωμέναις».
Σημαντική η βοήθειά τους και σε δύσκολες περιόδους, όπως η πολιορκία του Μεσολογγίου.
«Κουκουλωμένες με τη μαντίλα στο κεφάλι [γράφει ο Δ. Φωτιάδης] πηγαίνουν πίσω απ’ τις ντάπιες και μαζεύουν τα βόλια του εχθρού και τα δίνουν στην επιτροπή να τα ξαναχύσει. Κουβαλάνε ξύλα και χώμα και παίρνουν την τσάπα και το φτυάρι στο χέρι. Παρηγοράνε τους λαβωμένους, μοιρολογάνε τους σκοτωμένους και κάνουν ό,τι μπορούν για τους αγωνιστές μέσα στη μαύρη φτώχεια που τους δέρνει».
Κάποιες άλλες γυναίκες παίρνουν μέρος σε μάχες, με το όπλο στο χέρι.
Οι γυναίκες σε όλη την ελληνική επικράτεια, στην Πελοπόννησο, τα νησιά του Αιγαίου, την Κρήτη, τη Στερεά Ελλάδα, τη Θεσσαλία, τη Μακεδονία και την Ήπειρο, βοήθησαν ενεργά στην ελληνική επανάσταση του 1821, τόσο στα μετόπισθεν, όσο και στα πεδία των μαχών. Υπάρχουν καταγεγραμμένες μαρτυρίες ακόμα και για γυναίκες που ντύνονταν με αντρικά ρούχα και συμμετείχαν πολεμώντας στις μάχες.
Συνολικά, όμως, η συνεισφορά των γυναικών στην ελληνική επανάσταση του 1821 δεν έχει αναδειχθεί σε όλο της το φάσμα μέσα από τη σύγχρονη ιστορία, παρότι τα δημοτικά τραγούδια, οι μαρτυρίες περιηγητών της εποχής και πολλά εικαστικά έργα αναδεικνύουν διαχρονικά το σημαντικότατο ρόλο τους σε όλη τη διάρκεια του απελευθερωτικού αγώνα.
Εκτός όμως από τις Σουλιώτισσες, τις Ναουσαίες, τις Μακεδόνισσες και τις Μεσολογγίτισσες, οι Μανιάτισσες (όπως η Σταυριάνα Σάββαινα και η Πανωραία Βοζίκη) και οι Κρητικές επέδειξαν απαράμιλλη ανδρεία και ανέπτυξαν ηρωικό ήθος. Στην κρητική επανάσταση του 1866, και πιο συγκεκριμένα στην πολιορκία της Μονής Αρκαδίου.
Ζαφειράκαινα
Ήταν αγωνίστρια της επανάστασης του 1821.
Είναι άγνωστο το μικρό της όνομα, ήταν γυναίκα του Ζαφειράκη Θεοδοσίου οπλαρχηγού άρχοντα της Νάουσας. Το 1822 κατά την Καταστροφή της Νάουσας έπειτα από την ηρωική αντίσταση των κατοίκων της, πιάστηκε αιχμάλωτη μαζί με την μια κόρη της. Την μετέφεραν αιχμάλωτη στην Θεσσαλονίκη όπου αρνούμενη να αλλαξοπιστήσει πέθανε μετά από βασανιστήρια, όπως αναφέρεται την έβαλαν γυμνή σε ένα σάκο με φίδια.
Η θυσία της υμνήθηκε από το δημοτικό τραγούδι “Μακρυνίτσα”.
Μαρία Μοναρχίδη (Ψαρά 1803 – Αθήνα 1847)
Ήταν αγωνίστρια της επανάστασης του 1821 και έπειτα κυρία επί των τιμών της βασίλισσας Αμαλίας.
Μαντώ Μαυρογένους (Τεργέστη 1796 – Πάρος Ιούλιος 1848)
Ήταν Ελληνίδα αγωνίστρια της Ελληνικής Επανάστασης του 1821. Για την συνολική της προσφορά στον αγώνα, τιμήθηκε από την Ελληνική Πολιτεία με τον βαθμό της Αντιστρατήγου. Ήταν μία από τις πιο σημαντικές αγωνίστριες της επανάστασης του 1821 και ήταν πλούσιας οικογενείας.
Ήταν κόρη του εμπόρου και μέλους της Φιλικής Εταιρείας, Νικόλαου Μαυρογένη και της Ζαχαράτης Χατζή Μπάτη.
Οι γονείς της κατάγονταν από τη Μύκονο αλλά έμεναν στην Τεργέστη ήδη δέκα χρόνια, επειδή ο πατέρας της Νικόλας ήταν σπαθάρης (υπασπιστής) του ηγεμόνα της Μολδαβίας και η μητέρα της, η Ζαχαράτη, ήταν δραστήρια γυναίκα που διηύθυνε στην Τεργέστη τις εμπορικές υποθέσεις του άντρα της.
Ένας από τους προγόνους της, ο μεγάλος θείος του πατέρα της, Νικόλαος Μαυρογένης, ήταν Δραγουμάνος του Στόλου και Πρίγκιπας της Βλαχίας. Εγκαταστάθηκαν στην Τεργέστη και εκεί ο πατέρας της Νικόλαος ασχολήθηκε με το εμπόριο. Λίγο καιρό πριν την Επανάσταση μετακόμισε με τον Θείο της τον Παπα-Μαύρο στην Τήνο. Ήταν μια όμορφη γυναίκα αριστοκρατικής καταγωγής, μεγάλωσε σε μια μορφωμένη οικογένεια, επηρεασμένη από την εποχή του Διαφωτισμού.
Μανώλαινα Μπινιάρη
Ήταν αγωνίστρια της επανάστασης του 1821.
Η Μανώλαινα ήταν από τα άγνωστα, στο ευρύ κοινό, πρόσωπα της επανάστασης αλλά με σημαντική προσφορά σε αυτή που η ιστορία τη διέσωσε με το όνομα του συζύγου της, του Αθηναίου Μανώλη Μπινιάρη, γιός της ήταν ο Αργυρός.
Η Μανώλαινα το 1821 κουβάλαγε μπαρούτι από τον Μαστροπαυλή που τα έφτιαχνε στο μετόχι της Αγίας Δύναμης για τους Οθωμανούς που ήταν κλεισμένοι στην Ακρόπολη. Έκλεβε όμως από το μπαρούτι που προορίζονταν για τους Οθωμανούς, και κρυμμένο μέσα σε άπλυτα ρούχα το μετέφερε στην βρύση Καλλιρόη, υποτίθεται πήγαινε τα ρούχα για πλύσιμο εκεί, από εκεί το έπαιρναν οι Έλληνες επαναστάτες.
Πασχαλιά Μαρούσια, στις πηγές αναφέρεται σαν Μαρούσια Ιωάννου Πασχαλίτσα.
Ηταν αγωνίστρια της επανάστασης του 1821.
Η Πασχαλιά ήταν από την Νάουσα, βρισκόταν εκεί κατά την Πολιορκία της πόλης από του Οθωμανούς το 1822, και μετά την Πτώση και καταστροφή της πόλης πιάστηκε αιχμάλωτη.
Ελένη Λιαροπούλου
Ήταν αγωνίστρια της επανάστασης του 1821.
Η Ελένη ήταν από την Βυτίνα και σύζυγος του Ανδρίκου Λιάρου, γλουτό την φώναζαν και “Ανδρίκαινα”. Όταν οι Οθωμανοί του Ιμπραήμ, το 1826, ήρθαν στη Βυτίνα οι κάτοικοι και κυρίως τα γυναικόπαιδα προσπάθησαν να ξεφύγουν. Ενώ ο άντρας της σκοτώθηκε, η Ελένη έτρεξε προς την θέση “Κότρωνος” και από εκεί έπεσε στον γκρεμό, μαζί με το παιδί της που ήταν 20 μηνών, και τον ποταμό Λούσιο όπου σκοτώθηκε. Πριν πέσει ένας τούρκος της φώναξε κάνοντας της και νοήματα να την σταματήσει, αυτή αφού γύρισε τον μούντζωσε κι έπεσε στον γκρεμό.
Στο ίδιο σημείο έπεσαν πολλά γυναικόπαιδα για να αποφύγουν την αιχμαλωσία, λόγω μάλιστα του ότι είχε δέντρα κάποιοι, πεθαμένοι, πιάστηκαν σε αυτά από τα ρούχα τους, τότε οι Τούρκοι κατέβασαν κάποιον με σχοινί και τους μάζεψε τα χρυσαφικά και ότι είχαν αξίας.
Στην Βυτίνα σήμερα υπάρχει σε κεντρικό σημείο της πόλης προτομή της Ελένης Λιαροπούλου.
Κωνσταντία
Ήταν αγωνίστρια της επανάστασης του 1821 από την Σαμοθράκη.
Για την Κωνσταντία μαθαίνουμε από την μεγαλύτερη αδελφή της, αγνώστου ονόματος, που πιάστηκε αιχμάλωτη κατά την Καταστροφή της Σαμοθράκης το 1821. Έπειτα οδηγήθηκε σκλάβα στηνΣμύρνη για καταλήξει στην Κύπρο όπου κάποια μέρα, τυχαία, ελευθερώθηκε από κάποιο ελληνικό πλοίο, την πήγε στις Σπέτσες κι εκεί αφηγήθηκε την ιστορία της.
Η οικογένεια της Κωνσταντίας είχε καταγωγή την Θράκη και βρέθηκε στην Σαμοθράκη μετά την Οθωμανική κατάκτηση της Βυζαντινή Αυτοκρατορίας, πούλησαν ότι υπάρχοντα είχαν και αγόρασαν ζώα για να τα εκτρέφουν στο νησί όπου εγκαταστάθηκαν. Τα δύο κορίτσια έμειναν ορφανές σε μικρή ηλικία και τις μεγάλωσε κάποιος θείος τους. Η Κωνσταντία αρραβωνιάστηκε με κάποιον Θεόφιλο και είχαν κανονίσει τον γάμο τους. Ένας Οθωμανός, ο Μεχμέτ, που του άρεσε η Κωνσταντία αντέδρασε και προσπάθησε να την κάνει να τον παντρευτεί με την βία.
Όταν έγινε η Οθωμανική απόβαση στο νησί η Κωνσταντία μαζί με τον Θεόφιλο και τον θείο της ταμπουρώθηκαν στο σπίτι της και αντέταξαν άμυνα σκοτώνοντας πολλούς Οθωμανούς. Οι Οθωμανοί τότε έφεραν έναν κανόνι, γκρέμισαν την πόρτα κι εισέβαλαν στο σπίτι, πρώτος σκοτώθηκε ο Θεόφιλος και ο Μεχμέτ εμποδίζει τους υπόλοιπους να σκοτώσουν την Κωνσταντία θέλοντας να τον παντρευτεί. Η Κωνσταντία άρπαξε ένα μαχαίρι και σκοτώνει τον Μεχμέτ, μετά από αυτή την αφήγηση δεν υπάρχει τίποτα άλλο γνωστό για αυτήν, πιθανότατα σκοτώθηκε από τους υπόλοιπους Οθωμανούς.
Κωνσταντίνα Ζαχαριά
Από τον Γάλλο ιστορικό Φ. Πουκεβίλ μαθαίνουμε ότι μια νεαρή Σπαρτιάτισσα, η Κωνσταντίνα Ζαχαριά, ήταν από τους πρώτους που πήραν τα όπλα και τέθηκε επικεφαλής 500 ανδρών.
Η Κωνσταντίνα ήταν βρέφος «εν τω λίκνω» όταν οι Τούρκοι σκότωσαν, το 1799, στην Τρίπολη, τον πατέρα της Ζαχαρία Μπαρμπιτσιώτη (σ.σ. από αυτόν πήρε το επώνυμό της, η Κωνσταντίνα του Ζαχαριά), έναν από τους πρωτοκλέφτες της εποχής.
Μεγαλώνοντας ορκίστηκε να εκδικηθεί τον θάνατό του. Ετσι μόλις ξεκίνησε η Επανάσταση, οπότε πρέπει να ήταν 22 ή 23 ετών, πήρε τα όπλα, ξεσήκωσε άνδρες και γυναίκες, σχημάτισε την ομάδα της και αφού πήρε την ευχή του επισκόπου Ηλείας Ανθιμου μπήκε στον πόλεμο.
Αρχικά, ανάγκασε τους Τούρκους να κλειστούν στο φρούριο του Μυστρά και, στη συνέχεια, ακολουθώντας τον ποταμό Ευρώτα έφτασε μέχρι το Λεοντάρι Αρκαδίας. Επιτίθεται με τους άνδρες της, απελευθερώνει το χωριό, καταστρέφει την ημισέληνο από τα τεμένη και βάζει φωτιά στο σπίτι του Τούρκου στρατιωτικού διοικητή (βοεβόδας) της περιοχής και τον σκοτώνει.
Η καπετάνισσα Κωνσταντίνα φαίνεται να πήρε μέρος και σε άλλες μάχες, καθώς και στην πολιορκία της Μεθώνης και της Κορώνης, αλλά από κάποιο σημείο και μετά δεν γνωρίζουμε τι απέγινε.
Σταυριάνα Σάββαινα
Μια άλλη Σπαρτιάτισσα, η Σταυριάνα Σάββαινα (σ.σ. η γυναίκα του Γιωργάκη Σάββα, η «Σάββαινα»), όταν ξεκίνησε ο Αγώνας ήταν περίπου 40 ετών και πήρε τα όπλα όταν οι Τούρκοι σκότωσαν, τις πρώτες μέρες της Επανάστασης, τον άνδρα της.
Όπως έγραψε η Καλλιρρόη Παρρέν στην ιστορική «Εφημερίδα των Κυριών» (φ. 25.3.1890) «η Σταυριάνα ήτο τεσσαρακοντούτις, μελαχρινή, ευειδής, με ύφος αρρενωπόν, με φωνή βροντώδη, με παράστημα στρατιώτου» και εντάχθηκε στο σώμα του Κυριακούλη Μαυρομιχάλη.
Η πρώτη μάχη που πήρε μέρος ήταν στο Βαλτέτσι (12-13 Μαΐου 1821), όπου σημειώθηκε μια εξαιρετικά σημαντική νίκη των Ελλήνων.
«Η Σταυριάνα, μόνη μεταξύ των ανδρών, αψηφούσε τις σφαίρες και μετέφερε τις πυριτιδοβολές από προμαχώνος εις προμαχώνα. Οι περί τον Κολοκοτρώνη, Μαυρομιχάλης και Πλαπούτας δυσκολεύονταν να πιστέψουν ότι γυναίκα είχε τόσο θάρρος», έγραψε η Παρρέν. Η Σταυριάνα πήρε μέρος στην πολιορκία της Τρίπολης και στη μάχη του Τρίκορφου. Ωστόσο, επί Οθωνα, εγκαταλείφθηκε στην τύχη της και ζούσε από τη βοήθεια οικογενειών άλλων αγωνιστών. Όταν πέθανε, το 1868, έκαναν έρανο στο Ναύπλιο για να τη θάψουν.
Δόμνα Βισβίζη
Για μια άλλη γυναίκα, τη Δόμνα Βισβίζη, πληροφορούμαστε από ιδιόχειρο έγγραφο του Οδυσσέα Ανδρούτσου (Μάιος 1822) ότι έσωσε τους άνδρες του και τον ίδιο «διά της προμηθείας τροφίμων και πολεμοφοδίων, άνευ της οποίας ο στρατός θα διελύετο».
Η Δόμνα ήταν παντρεμένη με τον πλοίαρχο και εφοπλιστή Αντώνη Βισβίζη, που διέθεσε πολλά χρήματα για την Επανάσταση και ήταν κυβερνήτης του πλοίου «Καλομοίρα». Ωστόσο, όταν πέθανε κάτω από αμφιλεγόμενες συνθήκες μετά την άρνησή του να προδώσει τον Οδυσσέα Ανδρούτσο, τη διακυβέρνηση του πλοίου ανέλαβε η γυναίκα του, το οποίο διέθεσε στον Αγώνα.Η ίδια έζησε φτωχικά τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής της, εγκαταλελειμμένη από τις κυβερνήσεις επί Οθωνα.
Η εγκατάλειψη της Δόμνας και της Σταυριάννας από το ανεξάρτητο ελληνικό κράτος έρχεται, δυστυχώς, να επιβεβαιώσει τη σκληρή μοίρα της εγκατάλειψης, που βίωσαν πολλοί αγωνιστές από τις οθωνικές κυβερνήσεις, κυρίως ως αποτέλεσμα του διχασμού, που υπήρξε στα χρόνια του Αγώνα.
Αντιστράτηγος Μαντώ Μαυρογένους: μια χειραφετημένη γυναίκα
Ξεχωριστή προσωπικότητα ανάμεσα στο πάνθεον των ηρώων της Επανάστασης του 1821 ήταν η Μαντώ Μαυρογένους.
Η Μαντώ εκτός από την τεράστια συμβολή της στον Αγώνα, συμμετέχοντας σε μάχες και διαθέτοντας όλη την περιουσία της, ήταν μια χειραφετημένη γυναίκα, με μόρφωση, επηρεασμένη από τις αρχές του Διαφωτισμού, γοητευτική και με ευρωπαϊκή εμφάνιση και «αέρα».
Οι γυναίκες της Χίου
Η Χίος κατά την περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ήταν πολύ πλούσιο νησί, χάρη στις εμπορικές δραστηριότητες των κατοίκων της και, ιδίως, το εμπόριο της μαστίχας. Ο Σουλτάνος Μαχμούτ ο Β΄, μόλις έμαθε, τον Μάρτιο του 1822, για την κήρυξη της επανάστασης στο νησί, εξαγριώθηκε θεωρώντας ότι οι κάτοικοι επέδειξαν αχαριστία απέναντι στα προνόμια που τους είχαν παραχωρηθεί από την Αυτοκρατορία. Έτσι, αποφάσισε να αποβιβάσει στο νησί 7 χιλιάδες στρατιώτες, οι οποίοι κατέσφαξαν το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού. Πολλές από τις Χιώτισσες που δεν σφαγιάστηκαν, αιχμαλωτίστηκαν για να πουληθούν στα σκλαβοπάζαρα της Κωνσταντινούπολης. Σημειώνεται ότι ο κύριος τρόπος ευτελισμού των γυναικών εκείνη την εποχή, ήταν η πώληση ως σκλάβων. Γυναίκες περήφανες, υπέμειναν τα απάνθρωπα μαρτύρια των Οθωμανών και, σε πολλές περιπτώσεις, προτίμησαν να αρνηθούν την τροφή, ώστε να πεθάνουν από την πείνα, παρά να σκλαβωθούν. Η συμπεριφορά των γυναικών της Χίου μετά τη σφαγή στο νησί καταγράφηκε από τους περιηγητές και ιστορικούς της εποχής και ενέπνευσε τον μεγάλο Γάλλο ζωγράφο Ευγένιο Ντελακρουά, που φιλοτέχνησε τον συγκλονιστικό πίνακά του “Η Σφαγή της Χίου”.
Οι γυναίκες της Φιλικής Εταιρείας
Μαρία Παλάσκα
Η Μαρία Παλάσκα (αναφερόμενη και «Παλάσκαινα» ή «χήρα Χρήστου Παλάσκα») ήταν σύζυγος του Χρήστου Παλάσκα, γνωστή για την υποστηριζόμενη από μερίδα συγγραφέων, αποστολή του συζύγου της από τον Ιωάννη Κωλέττη που κατέληξε σε παγίδευση και το θάνατο του άνδρα της, αλλά και για τις μετέπειτα σχέσεις της με τον Κωλέττη. Παιδιά της με τον Παλάσκα ήταν ο Λεωνίδας Παλάσκας, σημαντικός αξιωματικός του Πολεμικού Ναυτικού και υπουργός Ναυτικών και η Ανθούσα Παλάσκα, μετέπειτα Ανθούσα Ρουζού (ή Ρουζιού), σύζυγος του Γάλλου επιχειρηματία και διπλωμάτη Αλεξάνδρου Ρουζιού.
Η Μαρία γνωρίστηκε και παντρεύτηκε με τον Χρήστο Παλάσκα μερικά χρόνια πριν το 1819, δεδομένου ότι τότε γέννησε τον Λεωνίδα Παλάσκα στα Ιωάννινα, ενώ η κόρη τους Ανθούσα είχε γεννηθεί νωρίτερα. Στα προηγούμενα χρόνια ο άνδρας της είχε υπηρετήσει κατά το διάστημα 1808 – 1817 διαδοχικά μαζί με άλλους Έλληνες στα Επτάνησα, στα γαλλικά, ρωσικά και βρετανικά στρατεύματα ως αξιωματικός του Πυροβολικού και το 1818 επέστρεψε στην Ήπειρο όπου υπηρέτησε ως επιτελικός αξιωματικός στην αυλή του Αλή πασά στα Ιωάννινα. Εκεί βρισκόταν ήδη από το 1810 ο Ιωάννης Κωλέττης εξασκώντας την ιατρική, στενός φίλος με τον Παλάσκα.
Ελένη Βάσσου – Η “Ωραία Ελένη” της ελληνικής επανάστασης
Ενώ όμως φωτίζονται πλευρές μεμονωμένων περιπτώσεων γυναικών που συμμετείχαν στην Επανάσταση, δεν μπορεί να παραγνωρίσει κανείς την ιστορική σημασία ενός ευρέος φάσματος γυναικών (μη επωνύμων) που για ποικίλους λόγους δεν έχει καταγραφεί στη συλλογική μνήμη, παρότι και αυτές συνέβαλαν αποφασιστικά στην επιτυχή έκβαση της Επανάστασης, ενθαρρύνοντας και ενισχύοντας με πολλούς τρόπους την Ελληνικό Αγώνα. Ως ενδεικτικό χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι δυνατόν να αναφερθεί η υποδοχή και η περίθαλψη γυναικών, μητέρων, μικρών παιδιών, ηλικιωμένων και ανήμπορων ανθρώπων που ως πρόσφυγες κατέφευγαν από την επαναστατημένη ηπειρωτική Ελλάδα στα νησιά του Ιονίου, τα οποία βρίσκονταν την περίοδο εκείνην υπό βρετανική διοίκηση, και τον ρόλο των Επτανησίων γυναικών στην παροχή κάθε μορφής βοήθειας στους έχοντες ανάγκη πρόσφυγες.
Κυριακή Ναύτη
Ήταν αγωνίστρια της επανάστασης του 1821 από την Σμύρνη. Υπήρξε η ΠΡΩΤΗ γυναίκα μέλος της Φιλικής Εταιρείας.
Ήταν σύζυγος του γιατρού και Φιλικού Μιχαήλ Ναύτη, ο οποίος την μύησε στην Φιλική Εταιρεία δίνοντας μάλιστα και τον όρκο του φιλικού και 3000 γρόσια, κατ΄εξαίρεση, ήταν η πρώτη γυναίκα που ορκίστηκε Φιλικός. Πριν την κήρυξη της επανάστασης φοβούμενοι τα αντίποινα των Τούρκων μετακομίζουν στην Σύρα. Η Κυριακή εκτός του ποσού που έδωσε στην Φιλική Εταιρεία, έδωσε σχεδόν όλη την περιουσία της στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα.
Πανωραία Χατζηκώστα ή Χατζηκώσταινα, γνωστή με το παρατσούκλι Ψωροκώσταινα ή Ψαροκώσταινα, ήταν Ελληνίδα Μικρασιάτισσα καταγόμενη από αρχοντική οικογένεια των Κυδωνιών (Αϊβαλί). Κατέφυγε στο Ναύπλιο, μετά την καταστροφή του Αϊβαλιού από τον τουρκικό στρατό, όπου έχασε και τα τέσσερα της παιδιά και τον άντρα της, που μπήκε στην πόλη στις 2 Ιουνίου 1821 για να εκδικηθεί την πυρπόληση τουρκικού δίκροτου στις 27 Μαΐου στην Ερεσό.
Η “Ψωροκώσταινα” καταγράφηκε στην ιστορική μνήμη, όταν, σύμφωνα με αναφορές της εποχής, προσέφερε τα ελάχιστα υπάρχοντά της στον έρανο που έλαβε χώρα στο Ναύπλιο για την ενίσχυση των πολιορκημένων του Μεσολογγίου, το 1826. Ο Ευάγγελος Δαδιώτης, αναφέρεται στην δήλωσή της: «Δεν έχω τίποτα άλλο από αυτό το ασημένιο δαχτυλίδι κι αυτό το γρόσι. Αυτά τα τιποτένια προσφέρω στο μαρτυρικό Μεσολόγγι».
Έκτοτε χρησιμοποιούνται ή έκφραση “Ψωροκώσταινα” που αναφέρεται στο ελληνικό κράτος ως κράτος φτωχό, που βασίζεται το περισσότερο στην εθελοντική συνδρομή και προσπάθεια των κατοίκων του παρά στη σωστή και επιστημονική οργάνωση και διαχείριση των εσόδων του .
Πασχαλιά Μαρούσια , στις πηγές αναφέρεται σαν Μαρούσια Ιωάννου Πασχαλίτσα.
Ήταν αγωνίστρια της επανάστασης του 1821.
Η Πασχαλιά ήταν από την Νάουσα, βρισκόταν εκεί κατά την Πολιορκία της πόλης από του Οθωμανούς το 1822, και μετά την Πτώση και καταστροφή της πόλης πιάστηκε αιχμάλωτη.
Στην αιχμαλωσία την ήθελε ο γιος του Μπέη του Μοναστηρίου για γυναίκα του αλλά αυτή αρνιόταν, και για να την πιέσουν να αλλάξει γνώμη την έβαζαν να κάνει τις σκληρότερες δουλείες. Η Πασχαλιά για να γλιτώσει έκανε την άρρωστη και ισχυριζόταν ότι παρέλυσε στα πόδια. Για να σιγουρευτούν ότι έλεγε αλήθεια την τρυπούσαν κι έκαιγαν τα ποδιά καθημερινά, αλλά αυτή δεν έδειχνε ίχνος πόνου κάνοντας τους να πιστέψουν ότι είναι όντως παράλυτη και δεν νιώθει πόνο. Έτσι πουλήθηκε από τον Μπέη σκλάβα για 150 γρόσια και έπειτα ελευθερώθηκε γυρίζοντας στη Νάουσα.
Μαρία Καρατάσου
Ήταν αγωνίστρια της επανάστασης του 1821.
Η Μαρία γεννημένη σε κάποιο χωριό της Βέροιας, κόρη ιερέα, ήταν η σύζυγος του Τάσου Καρατάσου με τον οποίο απέκτησαν επτά παιδιά. Το 1822 κατά την Καταστροφή της Νάουσας έπειτα από την ηρωική αντίσταση των κατοίκων της πιάστηκε αιχμάλωτη μαζί με τέσσερα από τα παιδιά της .
Η Μαρία οδηγήθηκε στην Θεσσαλονίκη όπου αρνούμενη να εξισλαμιστεί, πέθανε αφού οι Τούρκοι την κρέμασαν στην κεντρική πλατεία της πόλης.
Δροσιά Κάβουρα
Ήταν Χιώτισσα αγωνίστρια της επανάστασης του 1821.
Η Δροσιά ήταν κόρη του ιερέα Αντωνίου Μηνά ή Ροβύθη και σύζυγος του Ηλία Κάβουρα. Το 1822 στην Σφαγή της Χίου η Δροσιά μαζί με την οικογένεια της κατάφεραν να ξεφύγουν από τους Τούρκους και τις σφαγές και να πάνε στα Ψαρά όπου κι εγκαταστάθηκαν. Το 1824 στην Καταστροφή των Ψαρών πιάστηκε αιχμάλωτη μαζί με την μητέρα της, μάλιστα την περίοδο αυτή βρισκόταν σε εγκυμοσύνη. Η Δροσιά πουλήθηκε σκλάβα στη Σμύρνη εγκαταστάθηκε στο σπίτι ενός Καδή στο Νυμφαίο, εν τω μεταξύ είχε γεννήσει κορίτσι. Ο παπάς μετά από τρία χρόνια και από πολλές περιπέτειες βρίσκει κι εξαγοράζει την παπαδιά κι έπειτα βρίσκει και την Δροσιά που την εξαγοράζει για 1000 γρόσια κι έναν αγιασμό.
Σχετικά με τον αγιασμό, παρόλο που ο Καδής ήταν μουσουλμάνος τον δέχτηκε και τον έδωσε στη γυναίκα του που ήταν παράλυτη και θεραπεύτηκε. Τότε ο Καδής απελευθέρωσε χωρίς τα χρήματα την Δροσιά με την κόρη της και της έδωσε τα λείψανα των Αγίων Αναργύρων που είχαν αρπάξει οι Τούρκοι.
Κωνσταντίνα “Κωνσταντία” Ζαχαριά
Ήταν αγωνίστρια της επανάστασης του 1821.
Η Κωνσταντία ήταν κόρη του φημισμένου κλέφτη Ζαχαριά, πιθανότατα γεννήθηκε στην Μάνη και ήταν και η ίδια κλέφτης. Ήταν καπετάνισσα με άλλες γυναίκες που την ακολουθούσαν, είχε δικό της λάβαρο σημαία «λευκού χρώματος με κυανόν σταυρόν».
Όταν κηρύχθηκε η επανάσταση στην Μάνη οι Οθωμανοί της περιοχής έφυγαν για πάνε στην Τριπολιτσά για να προστατευτούν, τους κατεδίωξαν οι Μανιάτες, η Κωνσταντία μαζί με άλλες γυναίκες της περιοχής συμμετείχε σε αυτές τις συγκρούσεις. Η Κωνσταντία μάλιστα τους κατεδίωξε μέχρι το Μυστρά όπου βρήκαν προστασία στο κάστρο, άφησε φρουρά και αποχώρησε. Κατέλαβε το Λεοντάρι, σκότωσε τον Οθωμανό διοικητή, έβαλε φωτιά στο σπίτι του και κατέβασε την ημισέληνο από τα τζαμιά τα οποία έπειτα έκαψε. Σύμφωνα με τον Γιάννη Ρουμελιώτη πήρε μέρος στην Μάχη του Διρού.
Μαριγώ Ζαραφοπούλα
Ήταν αγωνίστρια της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 και μέλος της Φιλικής Εταιρείας από την Κωνσταντινούπολη.
Γεννήθηκε στα Ταταύλα της Κωνσταντινούπολης όπου και κατοικούσε. Μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία. Όταν αποκαλύφθηκε η συμμετοχή της ίδιας αλλά και του εμπόρου αδελφού της, Χατζηβασίλη, στη Φιλική Εταιρεία, γνώρισε διώξεις ενώ ο αδελφός της καρατομήθηκε στις 23 Απριλίου του 1821.
Στην Πελοπόννησο, χρησιμοποιήθηκε από τους Κολοκοτρώνη και Υψηλάντη ως κατάσκοπος εντός της Τριπολιτσάς και του Ναυπλίου. Τα επόμενα χρόνια, χρηματοδότησε την εκστρατεία του Φαβιέρου στην Κάρυστο καθώς και την αντίστοιχη του Χατζημιχάλη Νταλιάνη στην Κρήτη. Μεσούσης της επανάστασης, παντρεύτηκε τον αξιωματικό Γεώργιο ή Θεόδωρο Στεφάνου ο οποίος σκοτώθηκε μαχόμενος, αποκτώντας μαζί του δύο παιδιά. Πέθανε άπορη μετά το 1865, έτος κατά το οποίο αιτήθηκε σύνταξη από την Επιτροπή Εκδουλεύσεων.
Αλεφάντω Ζανά
Ήταν Γαλαξειδιώτισα αγωνίστρια της επανάστασης του 1821.
Η Αλεφάντω ήταν παντρεμένη με τον Ζανά κι είχαν αποκτήσει μαζί ένα κορίτσι, το 1821 ο Ζανάς σκοτώθηκε στη Κυλλήνη και μετά λίγους μήνες καταστράφηκε και το Γαλαξίδι από τον Ισμαήλ Πασά. Η Αλεφάντω τότε αναγκάστηκε να φύγει και μετά από πολλές περιπλανήσεις βρέθηκε στο Μεσολόγγι.
Στο Μεσολόγγι πολέμησε στις επάλξεις αλλά και την νύχτα της Απριλίου 1826 πήρε μέρος αρματωμένη στην Έξοδο του Μεσολογγίου όπου αιχμαλωτίστηκε από τους Οθωμανούς και πουλήθηκε σκλάβα στην Αίγυπτο μαζί με την κόρη της. Μετά από πολλά χρόνια επέστρεψε ελεύθερη στο Γαλαξείδι όπου και πέθανε ξεχασμένη.
Τρισεύγενη Δεληβοριά ή Ντελή Βοριά
Ήταν αγωνίστρια της επανάστασης του 1821.
Η Τρισεύγενη ήταν από την Λαγκάδια Αρκαδίας, κόρη του Παναγιώτη Καζή, σύζυγος του Πανάγου Δεληβοριά με τον οποίο απέκτησαν τρία παιδιά. . Η Τρισεύγενη προτίμησε να αυτοκτονήσει παρά να πέσει στα χέρια των Οθωμανών του Ιμπραήμ που εισέβαλε στην Πελοπόννησο το 1826. Οι Οθωμανοί ήρθαν στη Δημητσάνα και έφυγε κυνηγημένη μαζί τα παιδιά της για να σωθούν, βλέποντας ότι θα την πιάσουν πετάει τα δύο παιδιά της που ήταν μωρά στον Λάδωνα και πέφτει και η ίδια και σκοτώνονται. Σώθηκε μόνο το μεγαλύτερο παιδί της, κορίτσι, που έφυγε τρέχοντας στο δάσος και ξέφυγε.
Μαρία Δασκαλογιάννη
Ήταν αγωνίστρια της Ελληνικής επανάστασης του 1770 και της επανάστασης του 1821.
Η Μαρία ήταν από την Ανώπολη Σφακίων, κόρη του Ιωάννη Δασκαλογιάννη, ηγέτη των επαναστατών στα Σφακιά κατά την Επανάσταση του 1770. Η μητέρα της ήταν γνωστή σαν Σγουρομάλλινη και αδέλφια της ήταν οι Νικόλαος, Ανδρέας, Ελευθερούσσα και Ανθούσα.
Πιάστηκε αιχμάλωτη κατά την Μάχη της Ανώπολης και δόθηκε για σύζυγος στον διερμηνέα του Πασά, Αμπλουσαμέτ Πασα. Με τον άντρα της έπειτα πήγαν στην Κωνσταντινούπολη όπου είχε αυτός οικία και περιουσία. Όταν πέθανε ο Οθωμανός σύζυγός της, η Μαρία πήγε στην Τήνο και έγινε μοναχή.
Εκεί τη βρήκε γριά πια η επανάσταση του 1821.Όμως, η ηλικία της δεν την εμπόδισε να ξεσηκώσει την επανάσταση στην Κρήτη, όπως θα έκανε κι ο πατέρας της, προσφέροντας όλα της τα χρήματα για να αγοράσει ένας ανιψιός της ένα πολεμικό μπρίκι (πλοίο) και να ενισχύσει των αγώνα.
Και στις 18 Ιουνίου 1821 ένας εγγονός του Δασκαλογιάννη ύψωνε πάλι τη σημαία της Κρητικής επανάστασης στα Σφακιά.
Πέθανε στην Τήνο το 1823 και όση περιουσία της είχε απομείνει, καθώς δεν απέκτησε παιδιά, την άφησε στην Ευαγγελίστρια της Τήνου.
Ασημίνα Λιδωρίκη – Γκούρα, ή Νταλιάνα, ( 12 Ιανουαρίου 1827)
Ήταν αγωνίστρια της επανάστασης του 1821, μυημένη στη Φιλική Εταιρεία.
Η Ασημίνα ήταν κόρη του Αναγνώστη Λιδωρίκη και σύζυγος του Γιάννη Γκούρα.
Όταν ο Γκούρας έγινε φρούραρχος της Ακρόπολης τον ακολούθησε κι εγκαταστάθηκε στο Ερεχθείο όπου χρησιμοποιούνταν σαν κατοικία. Στην Αθήνα την ίδια εποχή βρισκόταν και η οικογένεια του Οδυσσέα Ανδρούτσου και οι αντιζηλίες και κόντρες των γυναικών μεταξύ τους επηρέασαν και τις σχέσεις των δύο αντρών που ήδη ήταν κακές.
Μετά τον θάνατο του συζύγου της τον Οκτώβριο του 1826 η Ασήμω ανέλαβε αρχηγός των στρατευμάτων που υπερασπίζονταν την Ακρόπολη των Αθηνών. Ο Γκούρας όμως είχε αφήσει διαθήκη με κατάρα να μείνει ανύπαντρη, η Ασήμω δεν την τήρησε κι έκανε σχέση με τον νέο φρούραρχο Νικόλαο Κριεζώτη.
Σκοτώθηκε από τουρκική οβίδα που κτύπησε το Ερεχθείο και την καταπλάκωσε μαζί με την αδελφή της, σύζυγο Κάρμα, και τα τέσσερα παιδιά της.
Τασούλα Γυφτογιάνναινα, (1798 – 1880)
Ήταν Μεσολογγίτισσα αγωνίστρια της επανάστασης του 1821.
Γεννημένη στο Μεσολόγγι περίπου το 1878, έζησε τις πολιορκίες της πόλης από τους Οθωμανούς και πήρε μέρος στην Έξοδο του Μεσολογγίου, αναφέρεται ότι ήταν 28 ετών, φορώντας αντρική ενδυμασία και αρματωμένη. Όταν πέθανε το 1880 τάφηκε με αυτή την φορεσιά την οποία φυλούσε όλα αυτά τα χρόνια. Μετά την έξοδο παντρεύτηκε τον Σπύρο Γυφτογιάννη.
Ιωάννα Γιατράκου
Ήταν αγωνίστρια της επανάστασης του 1821.
Η Ιωάννα, το γένος Ροζάκη, ήταν σύζυγος του αγωνιστή Παναγιώτη Γιατράκου γνωστή για τον ηρωισμό της στην Μάχη της Κουρτσούνας. Το 1826 ο Ιμπραήμ Πασάς κράτησε όμηρο τον άντρα της για να περάσει ελεύθερα από τα εδάφη του προς την Μάνη.
Η Ιωάννα όμως με λίγους στρατιώτες, και τον γιο της Γιώργο, ταμπουρώνεται στον Πύργο της οικογένειας στην Κουρτσούνα εμποδίζοντας την διέλευση του τουρκικού στρατού. Η Ιωάννα μάχονταν σθεναρά για δώδεκα ώρες, αποκρούοντας τις Οθωμανικές επιθέσεις, ωσότου έφτασε βοήθεια και οι Τούρκοι υποχώρησαν άπραγοι.
Αντιγόνη Γιαννά
Ήταν αγωνίστρια της επανάστασης του 1821 από την ορεινή Ηλεία.
Η Αντιγόνη ήταν από την Κλινδιά και πρόσφερε μεγάλες υπηρεσίες κατά την πολιορκία των Λαλαίων και στο στρατόπεδο των Ελλήνων επαναστατών στο Πούσι.
Η Αντιγόνη είχε διορισθεί επιμελητής του στρατοπέδου, δηλαδή υπεύθυνη για προμήθειες όπως τρόφιμα, πολεμοφόδια, οπλισμός, ρουχισμός κτλ. Η ίδια είχε οργανώσει τις γυναίκες της περιοχής να ζυμώνουν, να μαγειρεύουν, να μπαλώνουν και να πλένουν τα ρούχα των αγωνιστών. Με το άλογο της γύριζε τα γύρω χωριά πηγαίνοντας στους τσοπάνηδες για κρέας και στα σπίτια για σκεπάσματα. Για τις ανάγκες του στρατοπέδου απασχολούνταν 4.500 άτομα.
Γαλανή Γαρρή
Ήταν Χιώτισσα αγωνίστρια της επανάστασης του 1821.
Η Γαλανή, από τον Βροντάδο, ήταν αδελφή του αρχιδιακόνου Μακάριου που εκτελέστηκε στην Σφαγή της Χίου όπου έχασε και όλη της την οικογένεια, επέζησε μόνο η ίδια και ο μικρότερος αδελφός της Ισίδωρος που κρύφτηκε στα βουνά και γλίτωσε. Η Γαλανή αιχμαλωτίστηκε για να πουληθεί σκλάβα, ο Οθωμανός που την αιχμαλώτισε την πήρε να την πάει στην χώρα, στο δρόμο η Γαλανή έκανε ότι ζαλιζόταν από το ύψος και φοβόταν να προχωρήσει, τότε ο Οθωμανός πέρασε μπροστά και σκύβοντας να κοιτάξει τον έσπρωξε και τον έριξε στον γκρεμό.
Κάποιος Οθωμανός την είδε και την κατηγόρησε ότι τον σκότωσε, γλίτωσε τον θάνατο επειδή ένας από αυτούς ο Καπά Μαλή, ήταν φίλος του πατέρα της και την υποστήριξε. Πουλήθηκε σκλάβα και απελευθερώθηκε από τον επιζώντα αδελφό της Ισίδωρο που την αναζήτησε και πλήρωσε λύτρα.
Λίτσα Αλεξάνδρου
Πρόεδρος Παραρτήματος Αχαρνών, Ένωση Γυναικών Ελλάδας, www.ege.gr