Οι γυναίκες, το 1821 δεν έλαβαν μόνο μέρος στις κορυφαίες στιγμές του αγώνα, όπως στο Σούλι, στο Μεσολόγγι, στην Πελοπόννησο, στα νησιά, αλλά είχαν και έναν ιδιαίτερο ρόλο στη Φιλική Εταιρεία.
Η Φιλική Εταιρεία ιδρύθηκε το 1814 στην Οδησσό της Ρωσίας, από τον Εμμανουήλ Ξάνθο, τον Νικόλαο Σκουφά και τον Αθανάσιο Τσακάλωφ. Όπως αναφέρει η Λάζου Β. στο βιβλίο της «Γυναίκες και Επανάσταση» (2021), η Φιλική Εταιρεία , οργανωμένη κατά τα πρότυπα του ευρωπαϊκού συνωμοτικού εταιρισμού της εποχής (Καρμπονάροι, Τέκτονες), έθετε ως κύριο καθήκον την απελευθέρωση της πατρίδας από την καταπίεση του τουρκικού ζυγού. Αρχικά, η συμμετοχή των γυναικών απαγορευόταν από το καταστατικό της εταιρείας, στην πορεία, όμως, καθώς η οργανωτική εξάπλωση της Φιλικής Εταιρείας τις παραμονές της Επανάστασης (1819-1820) έγινε μαζική, έδωσαν τον «φιλικό όρκο» αρκετές γυναίκες που βοήθησαν σημαντικά στη χρηματοδότηση του ελληνικού αγώνα. Το σύνθημα της μύησης των γυναικών το έδωσε πρώτος ο Σκουφάς, ορίζοντας να μυηθεί η κυρά Βασιλική, η κόρη του Κίτσου Κονταξή από την Πελοπόννησο, την οποία έκλεψε ο Αλή Πασάς από μικρό κορίτσι και την παντρεύτηκε. Η κυρά Βασιλική πολλές φορές εκμεταλλεύτηκε την αγάπη του για να σώσει από το θάνατο πατριώτες (Κ. Ξηραδάκη,1995).
Η θέση της γυναίκας στην οθωμανική κοινωνία της εποχής, εκτός της δημόσιας σφαίρας, δεν ευνοούσε την προσέγγιση και τον προσηλυτισμό στη Φιλική Εταιρεία. Όπως αναφέρει η Β. Λάζου, στον κατάλογο που παραθέτει ο Ιωάννης Φιλήμων, στο βιβλίο του «Δοκίμιον ιστορικόν περί της ελληνικής επαναστάσεως», δεν υπάρχει κανένα γυναικείο όνομα. Καταγράφεται μόνο η περίπτωση της Κυριακής Ναύτου.
Η Κυριακή Ναύτου από την Κωνσταντινούπολη, σύζυγος του ιατρού Μιχαήλ Ναύτου, κόρη του Γεωργίου Μιτάκη από την Κρήτη και της Ζαφείρως από την Πελοπόννησο. Στο σπίτι του Μιχαήλ Ναύτη γίνονταν συχνά μυστικές συναντήσεις των φιλικών, που φυσικά κίνησαν τις υποψίες της γυναίκας του. Η Κυριακή εκ παραδρομής ανακάλυψε τη συμμετοχή του συζύγου της και για να μη μαρτυρήσει το μυστικό, έδωσε και αυτή τον όρκο των Φιλικών. Η Κ. Ξηραδάκη αναφέρει ότι η Κυριακή, κατέβαλε για εισφορά στη Φιλική Εταιρεία 3.000 γρόσια, σημαντικό ποσό για εκείνη την εποχή και έγινε ο ακριβέστερος φύλακας των εταιρικών εγγράφων του συζύγου της, ενώ αργότερα διέθεσε τη μεγάλη περιουσία της για τον αγώνα.
Αυτές που συμμετείχαν στη Φιλική Εταιρεία ήταν είτε Φαναριώτισσες, είτε αστές, που χάρη στη μόρφωση, τη γλωσσομάθεια και την οικονομική τους επιφάνεια, κατόρθωσαν να διαρρήξουν τους φραγμούς του φύλου τους. Ανάμεσά τους ήταν γυναίκες με πνευματικές ανησυχίες, διανοούμενες και μεταφράστριες, οι οποίες διατηρούσαν φιλολογικά σαλόνια κατά τα γαλλικά πρότυπα. Όπως στο σαλόνι της Ευφροσύνης Νέγρη από το Ιάσιο, κόρης του Νικολάου Μαυρογέννη και συζύγου του Κωνσταντίνου Νέγρη. Η αίθουσά της αποτέλεσε το κέντρο των μυστικών συναθροίσεων των μυημένων ομογενών. Την ίδια πρακτική ακολούθησε και η αδελφή της Ευφροσύνης, η Ρωξάνδρα Μαυρογένους, η οποία διέθεσε το σαλόνι της, στο μέγαρο της οικογένειάς της στα Θεραπειά, ως κέντρο επαναστατών.
Η Ελισάβετ Υψηλάντη (Ιάσιο 1768 – Οδησσός 1866) , μητέρα του Δημητρίου και του Αλέξανδρου Υψηλάντη, είναι ίσως η πιο εμβληματική μορφή γυναίκας, κατά την προεπαναστατική περίοδο του 1821, η οποία συνδέθηκε με τη Φιλική εταιρεία. Χαρακτηρίστηκε ως η «Πρωτομάνα των Φιλικών», καθώς ήταν εκείνη που ενέκρινε το έργο της Φιλικής εταιρείας, χρηματοδότησε τον Αγώνα και παραχώρησε το αρχοντικό της οικογένειας για τη συγκέντρωση των εταίρων. Στο δικό της σαλόνι ελήφθη η τελική απόφαση για την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης, και εκεί συντάχθηκε ακόμη και η εμβληματική προκήρυξη «Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδας». Ήταν τόσο μεγάλη η υλική και ηθική υποστήριξη της για την ελευθερία της πατρίδας , ώστε ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, συγκινημένος ζήτησε από τους άλλους Φιλικούς να γραφτεί στο τέλος της διακήρυξης , «φιλώ το χέρι της μητρός μου».
Η Ρωξάνη Σούτσου (1783-1868), σύζυγος του Μιχαήλ Βόδα Σούτσου, συμμετείχε ενεργά στη δράση των Φιλικών. Ο σύζυγος της ήταν σημαντικό πρόσωπο της Φιλικής Εταιρείας και ο τελευταίος Έλληνας ηγεμόνας της Μολδαβίας, αλλά και στενός συνεργάτης του Αλέξανδρου Υψηλάντη. Στις «Ανέκδοτες Επιστολές του 1821», σώζεται μία αποκαλυπτική επιστολή της Ρωξάνης προς τον πατέρα της, που γράφτηκε στο Ιάσιο, στις 19 Μαρτίου 1821 και αναφέρεται στο ξεκίνημα της Επανάστασης, από την οποία προκύπτει, ότι η ανάμιξή της στα της οργάνωσης ήταν εξαιρετικά μεγάλη και γνώριζε ακόμα και ζητήματα γνωστά σε πολύ λίγους άντρες Φιλικούς (Κ. Ξηραδάκη, 1995).
Σημαντική υπήρξε η προσφορά της θρυλικής Καπετάνισσας Δόμνας Βισβίζη ( 1783 – 1850), που γεννήθηκε στον Αίνο της Θράκης και έζησε σε μια ευτυχισμένη οικογένεια ως κόρη πλούσιου γαιοκτήμονα. Το 1808 παντρεύτηκε τον Καπετάν Χατζή Αντώνη Βισβίζη, με τον οποίο απέκτησε πέντε παιδιά, το τελευταίο μάλιστα γεννήθηκε μετά τη δολοφονία του καπετάν Αντώνη (Αλιμπέρτη,1933). Όπως αναφέρει η Σ. Ροδοπούλου στο βιβλίο της (2012), η Δόμνα και ο σύζυγός της έγιναν Φιλικοί στις 16/2/1821, ενώ η Σ. Αλιμπέρτη αναφέρει ότι μυήθηκε στην Φιλική Εταιρεία αργότερα από τον σύζυγό της (1933,σ.233). Με το θάνατο του άνδρα της, η Δόμνα Βισβίζη αναλαμβάνει η ίδια τη διοίκηση του πλοίου και συνεχίζει τον Αγώνα, πρωτοστατώντας στην πολιορκία της Εύβοιας το 1822 και συνεχίζοντας τη δράση της σε άλλους αγώνες. Η Δόμνα αφιέρωσε τη ζωή της και όλη την περιουσία της στην απελευθέρωση του έθνους, τόσο στο έργο των Φιλικών για την προετοιμασία της επανάστασης, όσο και κατά τη διάρκειά της.
Η Μαριγώ Ζαραφοπούλα, Κωνσταντινοπολίτισσα , αδελφή του Φιλικού Χατζή Βασίλη Σαράφη, στενού συνεργάτη του Περαιβού, του Παπαφλέσσα και άλλων Εταίρων, είχε σημαντική «κατασκοπική» δράση, στο πλαίσιο της Φιλικής Εταιρίας. Χρησιμοποιήθηκε για τη μεταφορά πολύτιμων εγγράφων, χρηματοδότησε τον Αγώνα, μέσω της Φιλικής Εταιρείας της Πόλης, και βοήθησε στο κρύψιμο αγωνιστών φυγαδεύοντας στελέχη σε στιγμές κινδύνου (Λάζου 2021). Όταν η δράση της έγινε γνωστή, συνελήφθη, φυλακίστηκε και εξορίστηκε. Δραπετεύει και φθάνει στην Πελοπόννησο. Ο Κολοκοτρώνης και ο Υψηλάντης τη χρησιμοποιούν στις πιο δύσκολες αποστολές, όταν πολιορκείται το Ναύπλιο και η Τριπολιτσά , όπου ανέλαβε να μαθαίνει πληροφορίες, και να ενημερώνει σχετικά τους Φιλικούς. (Σ. Ροδοπούλου,2012)
Η Μπουμπουλίνα, σύμφωνα με τη Β. Λάζου (2021), μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία όταν πήγε στην Πόλη για να διεκδικήσει τη δημευθείσα από τους Τούρκους περιουσία της, όπως επισημαίνει και ο ιστορικός Διονύσιος Κόκκινος . Με την επιστροφή της στις Σπέτσες ναυπήγησε το μπρίκι «Αγαμέμνων» , με δεκαοχτώ κανόνια . Στον ιστό του πλοίου της ύψωσε δώδεκα ημέρες πριν από την κήρυξη της Επανάστασης στο Μοριά σημαία με το Φοίνικα, έμβλημα του αναγεννώμενου έθνους και χαιρέτησε με κανονιοβολισμούς την εξέγερση που επρόκειτο να ξεσπάσει.
Η Μαντώ Μαυρογένους, ξεχωριστή προσωπικότητα ανάμεσα στο πάνθεον των ηρώων της Επανάστασης του 1821 φέρεται να έχει μυηθεί στην εταιρεία. Πλούσια, μορφωμένη, γλωσσομαθής και από ξακουστή οικογένεια, ξεκίνησε πρώτη την επανάσταση στη Μύκονο με τη συμπαράσταση του πατέρα και του θείου της, που ήταν επίσης μυημένοι στη Φιλική Εταιρεία. (Β. Λάζου,2021) .
Η Θανάσω Δεληγιάννη Συζ. Αθανασίου Αντωνοπούλου , ήταν κόρη του Ιωάννη Δεληγιάννη-Μοραγιάννη. Ο ρόλος της άγνωστος αλλά πολύ σημαντικός στην απαρχή του επαναστατικού αγώνα των Ελλήνων. Στο τέλος Φεβρουαρίου, ο Παπαφλέσσας πήγε στη Δημητσάνα, στο Αρχοντικό του Αθανασίου Αντωνόπουλου, ο οποίος είχε παντρευτεί τη Θανάσω, αδελφή του Κανέλλου Δεληγιάννη. Στη συνάντηση, που ονομάστηκε «Μυστικός Δείπνος» , συμμετείχαν ο Παπαφλέσσας , ο Θ. Κολοκοτρώνης , ο Κανέλλος Δεληγιάννης και ο Αθανάσιος Αντωνόπουλος, που ήταν μυημένος στη Φιλική Εταιρεία και συνεργάτης των αδελφών Σπηλιωτόπουλων , οι οποίοι είχαν ήδη ξεκινήσει την παρασκευή μπαρουτιού για τον Αγώνα. Η Θανάσω Δεληγιάννη, κρυφάκουσε τη συζήτηση και όταν την πήραν είδηση, τη μύησαν στη Φιλική Εταιρεία. Ο Κανέλλος Δεληγιάννης δίσταζε να συμμετέχει στην Επανάσταση , γιατί οι Τούρκοι κρατούσαν αιχμάλωτα δύο αδέλφια του. Τότε παρενέβη η Θανάσω, λέγοντας ότι «αν είναι να χαθούν τα δύο τους αδέλφια για τη λευτεριά της πατρίδας, ας γίνει το θέλημα του θεού». Αυτή η ένθερμη παρότρυνση προς τον αδελφό της Κανέλλο Δεληγιάννη, για την έναρξη του Αγώνα, στην κρίσιμη εκείνη ώρα , συνέβαλε στην άμεση απόφαση του ισχυρού αυτού άνδρα, για την κήρυξη της Επανάστασης. Στη συνάντηση αυτή, οι Δεληγιανναίοι υπογράφουν το «Συνωμοτικόν» , τη μυστική συμφωνία για την άμεση συμμετοχή τους στην Επανάσταση. Το γεγονός είναι καθοριστικής σημασίας, αφού κατά γενική ομολογία, χωρίς τη συμμετοχή και την υποστήριξη της οικογένειας των Δεληγιανναίων , το εγχείρημα θα ήταν σχεδόν αδύνατο. (www.arcadiaportal.gr , 12.5.2021) .
Η Ιωάννα Μεταξά, όπως γράφει ο Δ. Κόκκινος (τ. Β΄σελ. 128, στο Ξηραδάκη,1995), έπαιξε ενεργό ρόλο στη στρατολόγηση σώματος από Κεφαλονίτες. Τα αδέλφια της, Κωνσταντίνος και Μαρίνος Μεταξάς, μαζί με τον εξάδελφό τους Ανδρέα, όλοι μυημένοι στη Φιλική Εταιρεία, αποφάσισαν να καταρτίσουν σώμα εθελοντών από Κεφαλονίτες για να βοηθήσουν την επαναστατημένη πατρίδα. Ο Κωνσταντίνος Μεταξάς, σε μια κρίσιμη ώρα της εμπιστεύτηκε το μυστικό του εθνικού ξεσηκωμού και της Φιλικής εταιρείας στην Ιωάννα-που ίσως να το ήξερε από πρίν- κι εκείνη, τους βοηθά. Μυστικά και πολύ προσεκτικά για να μην την αντιληφθεί η Αγγλική Διοίκηση, γυρίζει τα χωριά μόνη της και στρατολογεί 360 άνδρες. (Σ. Ροδοπούλου,2012)
Η συνολική συνεισφορά των γυναικών στην ελληνική επανάσταση του 1821, μένει να ερευνηθεί περαιτέρω και να αναδειχθεί σε όλο της το φάσμα μέσα από τη σύγχρονη ιστορία. Πολύτιμες πληροφορίες χάθηκαν στο βάθος των αιώνων. Οι ιστοριογράφοι του περασμένου αιώνα (19ου) με την ανδροκρατική αντίληψη που τους χαρακτήριζε, δεν μπόρεσαν να εξοικειωθούν με την ιδέα ότι η γυναίκα όσο κι αν ήταν σε υποδεέστερη μοίρα απ’ τον άντρα, είχε το δικαίωμα στην τιμή και την ευγνωμοσύνη της πατρίδας από τη στιγμή που αγωνίστηκε και δεινοπάθησε.
Πηγές
- Βασιλική Λάζου, «Γυναίκες και Επανάσταση, 1821, από τον οθωμανικό κόσμο στο ελεύθερο ελληνικό κράτος», εκδόσεις Διόπτρα, 2021»
- Σούλας Ροδοπούλου: «Οι άσημες και οι ταπεινές του 21», οι εκδόσεις των φίλων, Αθήνα, 2012
- Κούλα Ξηραδάκη , «Γυναίκες του ’21, Προσφορές, ηρωισμοί και θυσίες», εκδόσεις ΔΩΔΩΝΗ, Αθήνα, Γιάννινα 1995
- Κούλας Ξηραδάκη, «Γυναίκες στην Φιλική Εταίρα και Φαναριώτισσες», Αθήνα 1971
- Σωτηρία Ι. Αλιμπέρτη, «Αι ηρωίδες της Ελληνικής Επαναστάσεως», Αθήναι, 1933
- Εφημερίδα Πελοπόννησος (έντυπη): Αφιέρωμα «Οι γυναίκες της επανάστασης», Δευτέρα 8 Μαρτίου 2021
- Γιώτα Ιωακιμίδου: «Ελισάβετ Υψηλάντη, μια Ελληνίδα» της Γιώτας Ιωακειμίδου, στο https://www.schooltime.gr/2017/03/24/elisabet-ypsilanti-mia-ellinida/
- www.anagnostis.org”o Μυστικός Δείπνος στη Δημητσάνα και η σπίθα για την Επανάσταση του 1821”
- https://www.arcadiaportal.gr/news/dimitsana-1821-2021-ekdilosi-gia-tin-athanasia-deligianni “Εκδήλωση για την Αθανασία Δεληγιάννη»
Ουρανία Κακαβάνη Κοττά
Πρόεδρος Παραρτήματος Αιγίου, Ένωση Γυναικών Ελλάδας, www.ege.gr