Οι Φιλικοί στην Αίγυπτο [1]
Κατά την εποχή του Μωχάμεντ Άλη και συγκεκριμένα την περίοδο κοντά στην ελληνική επανάσταση, θα πρέπει να τονισθεί πως ο ηγέτης της Αιγύπτου ασχολήθηκε μ΄ αυτήν από σκοπιά πολιτική, εξετάζοντας πρωταρχικά το δικό του συμφέρον. Και το συμφέρον του στη συγκεκριμένη περίσταση ήταν η εξασθένηση του Σουλτάνου, ο οποίος αργά ή γρήγορα θα προσπαθούσε να τον εκτοπίσει από τη Νειλοχώρα. Έτσι, όχι μόνο δεν επιτέθηκε στους εμπλεκόμενους με την επανάσταση Αιγυπτιώτες, αλλά και δεν τους εμπόδισε στην πραγματοποίηση των σχεδίων τους, ενθαρρύνοντας σε τελευταία ανάλυση τη δράση της Φιλικής Εταιρείας με την αδράνεια του. [2]
Όταν δε δημιουργήθηκε το θέμα με τη δήθεν προδοσία του Κ. Τοσίτσα, που υπερθεμάτισε στον Άλη σχετικά με το περιεχόμενο μιας επιστολής από την Πύλη που φανέρωνε τα εν Αιγύπτω επαναστατικά σχέδια, διαβάζουμε στον αλεξανδρινό ¨Ταχυδρόμο¨ του 1881 δια στόματος του διδάσκαλου χρονικογράφου Μιχ. Καψά που ισχυρίζεται πως έζησε από κοντά τα γεγονότα, πως ο Τοσίτσας έπεσε κλαίγοντας στην αγκαλιά του Τασσήκα λέγοντας του πως δεν ήταν δυνατόν αυτός να προδώσει την πατρίδα. Αποδέχθηκε βέβαια τις καταγγελίες, αλλά τόνισε πως έκανε εισήγηση ευνοϊκή για τον Αγώνα και μάλιστα τότε ο Μωχάμεντ Άλη του είπε ¨Κάνετε τη δουλειά σας, αλλά να έχετε υπόψη σας ότι εγώ δε γνωρίζω τίποτα¨. [3]
Πιο συγκεκριμένα, κατά τους προεπαναστατικούς χρόνους οι Έλληνες που πήγαιναν στην Αίγυπτο ασχολούνταν ιδιαίτερα με το εμπόριο και τη ναυτιλία, αλλά και με άλλα επαγγέλματα, ενώ πολλοί υπηρέτησαν στην κυβέρνηση ανερχόμενοι σε ύπατα αξιώματα, όπως ο Κ. Τοσίτσας ως οικονομικός σύμβουλος και ο Αθ. Καζούλλης ως διευθυντής του νομισματοκοπείου. Οι Αιγυπτιώτες αυτοί ήταν τότε συγκεντρωμένοι κυρίως σε Κάιρο, Αλεξάνδρεια, Δαμιέττη και Ραχήτιο και όντας ακόμη ανοργάνωτοι θεωρούσαν τον Πατριάρχη Αλεξάνδρειας πνευματικό και κοινωνικό αρχηγό τους. Εκτός των εμπόρων, ναυτικών και μεταπρατών, υπήρχαν ακόμη και πολλοί πεπειραμένοι Έλληνες στρατιωτικοί ενταγμένοι στον τακτικό αιγυπτιακό στρατό, οι οποίοι είχαν παλαιότερα συγκροτήσει δύο σώματα που είχε συστήσει ο Ναπολέοντας κατά την εκστρατεία του στη Γη του Νείλου, δηλαδή την Ελληνική Λεγεώνα και το Σώμα των Ελλήνων Μαμελούκων.
Όλοι αυτοί πληροφορούμενοι τις ενέργειες των διαφόρων μυστικών εταιρειών και ιδίως της Φιλικής Εταιρείας δεν μπορούσαν φυσικά να μείνουν αδιάφοροι.
Πότε μυήθηκαν σ΄ αυτήν οι πρώτοι Αιγυπτιώτες δεν μπορεί να ειπωθεί με ακρίβεια, αν και γνωρίζουμε αρκετές μυήσεις από το 1819. Ας σημειωθεί πως όταν πήγε στην Αίγυπτο το Μάρτιο του 1820 ο Αντώνιος Πελοπίδας, ο απόστολος αυτός της Φιλικής, ήθελε να τους φανερώσει ότι πλησίαζε ο καιρός για την Επανάσταση και τους ζήτησε να συγκεντρώσουν όσα ήδη ενόρκως είχαν υποσχεθεί σε χρήματα και είδος. Άλλο σημείο που ενισχύει τις προγενέστερες μυήσεις είναι και η απόρρητη επιστολή της Αρχής της Φιλικής Εταιρείας προς τον Πατριάρχη Θεόφιλο, χωρίς όμως ημερομηνία, με την οποία του γνωστοποιείται πως εξελέγη αρχηγός του αγώνα ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, κάτι βέβαια που συνέβη τον Απρίλιο του 1820, ένα μήνα πριν μυηθεί τυπικά και ο Θεόφιλος. [4]
Οι Αιγυπτιώτες μυημένοι στη Φιλική Εταιρεία που γνωρίζουμε είναι οι εξής : Από την Αλεξάνδρεια οι : Κυριάκος Τασσήκας (Θεσσαλός έμπορος, μυήθηκε στις 16/4/1819 δια του Δημητρίου Υπάτρου), Θεοδωρής Δημητρίου (Λακεδαιμόνιος έμπορος, 37 ετών, μυήθηκε 28/4/1819 δια του Κ. Τασσήκα), Θεόδωρος Τοσίτσας (Μετσοβίτης έμπορος, 29 ετών, στις 4/5/1819 δια του Κ. Τασσήκα), Φίλιππος Τζανέτογλους (Ρόδιος, 40 ετών, μυήθηκε στις 15/5/1819 δια του Κ. Τασσήκα), Γεώργιος Σιβίνης (Από την Άνω Δημητριάδα, 50 ετών, μυήθηκε στις 17/7/1819 δια του Κ. Τασσήκα), Γεώργιος Καλγάνης (Σμυρναίος, 36 ετών, μυήθηκε στις 28/8/1819 δια των Θ. Τοσίτσα και Κ. Τασσήκα), Ιωάννης Χατζηεμμανουήλ (Λαρισαίος, 45 ετών, μυήθηκε στις 20/7/1819 δια του Κ. Τασσήκα), Καζούλης Αθανάσιος (Ρόδιος, μυήθηκε το 1819), τ. Πατριάρχης Αλεξανδρείας Θεόφιλος Β΄ (Πάτμιος, μυήθηκε στις α΄/5/1820 δια του Αντωνίου Πελοπίδα), Βασίλειος Βενετοκλής (Ρόδιος), Απόστολος Κάλογλου (Ρόδιος), Ιωάννης Καζούλης (Ρόδιος), ενώ από το Κάιρο ο Δημήτριος Ζαγόρας (έμπορος από τη Ζαγορά του Πηλίου, μυήθηκε το 1819). Τέλος, ο Κωνσταντίνος Καστρίσιος (Ρόδιος) δραστηριοποιούταν μεταξύ Ρόδου και Αλεξανδρείας. Σημειώνουμε επίσης και δύο ονόματα αφιερωτικών στην Αλεξάνδρεια, τα οποία όμως πιθανώς να είναι και φανταστικά : Αθανάσιος Αλεξάνδρου και Λάσκαρις Φραγκίσκος. Τέλος, λόγω Σινά, καταγράφουμε και τον Αμβρόσιο Πρωτοσύγγελο Σιναΐτη (ηγούμενο των Ταξιαρχών, μετόχι του Σινά στην επαρχία της Κορίνθου, 45 ετών, μυήθηκε το 1819 δια του Δανιήλ Παμπούκη), που ως αφιερωτικός του αναγράφεται κάποιος Ιωακείμ, ηγούμενος Σιναΐτης του Αγίου Ιωάννου στην Κωνσταντινούπολη. [5]
Λογικά βέβαια, θα υπήρχαν σίγουρα και άλλοι Αιγυπτιώτες Φιλικοί στη Δαμιέττη και το Ραχήτιο, αφού από αυτά τα λιμάνια απέπλεαν για την Ελλάδα τα πλήρη εφοδίων καράβια και φυσικά δεν ήταν δυνατόν να μην γνώριζαν κάποιοι τον προορισμό τους. [6]
Από τους μυημένους, οι Κ. Τασσήκας με τον Θ. Τοσίτσα υπηρέτησαν εξαιρετικά την ιδέα της Εταιρίας στην Αίγυπτο τόσο με την κατήχηση πλουσίων ομογενών, [7] όσο και με την αποστολή σταριού και πολλών εμπορευμάτων δια των δύο αυτών Φιλικών προς την Πελοπόννησο. Μάλιστα, σχεδίαζαν να χρηματοδοτήσουν τον Αγώνα εξαπατώντας τον Άλη, ζητώντας του να χρηματοδοτήσει μια εταιρεία που δήθεν θα σχημάτιζαν, σχέδιο που τελικά δεν εκτελέστηκε λόγω της επίσπευσης των επαναστατικών γεγονότων. [8]
Όπως είδαμε κατηχήθηκε ο Θεόδωρος Τοσίτσας, αλλά όχι κι ο αδελφός του Κωνσταντίνος, έμπιστος του Μωχάμεντ Άλη. Μετά την έκρηξη της επανάστασης, οι Θ. Τοσίτσας και Αθ. Καζούλης κατέβαλαν κάθε προσπάθεια ώστε να διαθέσουν των Μωχάμεντ Άλη υπέρ των Ελλήνων, αλλά απέτυχαν, χωρίς αυτό να σημαίνει πως κατέστη και εχθρός του Αγώνα. Έτσι, όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως, παρόλο του ότι έλαβε γνώση περί τα της Φιλικής Εταιρείας και της δραστηριότητας της στην Αίγυπτο, όχι μόνο δεν αντέδρασε, αλλά αντιθέτως επέτρεψε τη μετάβαση στην Ελλάδα 150 Αιγυπτιωτών εθελοντών, κυρίως υπηρετούντων στον στρατό του, υπό τον Ζαχαρία Αθανασίου, καθώς και Ελλήνων δούλων εξισλαμισθέντων από Αλγερινούς πειρατές. Παράλληλα, δεν αγνοούσε και τους εράνους των Τοσίτσα, από τους οποίους συγκεντρώθηκε το ποσό των 14.000 ταλίρων, με το Νικόλαο Κάλογλου να προσφέρει τα 3.200 από αυτά. Όπως αναφέρθηκε, η ανοχή του Άλη στα πρώτα χρόνια της Επανάστασης οφείλεται στο ότι τη θεωρούσε μέσο τόσο κατατριβής της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όσο και απόσπασης της προσοχής του σουλτάνου από τα της Αιγύπτου. Αργότερα βέβαια, δεν δίστασε να στείλει το γιο του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο, πιθανώς μη μπορώντας τελικά να κάνει αλλιώς. Αλλά η εμπιστοσύνη του προς τους Αιγυπτιώτες και η ανάγκη συνεργασίας του με αυτούς ως σημαντικών παραγόντων του κράτους, αποδεικνύονται και από δύο γεγονότα : α] Ότι κατά τη διάρκεια της Επανάστασης κανείς Αιγυπτιώτης δεν έπαθε τίποτα, παρότι κατ΄ επανάληψη ο αιγυπτιακός στόλος συγκρούστηκε με τους Έλληνες, και β] Μετά την καταστροφή του Ναυαρίνου και παρά τις τεράστιες απώλειες του δεν εκτέλεσε τις διαταγές του σουλτάνου περί δημεύσεως της περιουσίας των Ελλήνων και εξοντώσεως αυτών, όπως συνέβη σε άλλες περιφέρειες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Τέλος, ας σημειωθεί η εξαγορά δεκάδων Ελλήνων αιχμαλώτων από τον Μιχαήλ Τοσίτσα τον καιρό του πολέμου και αργότερα από τον Καποδίστρια και τα ευρωπαϊκά κομιτάτα, μέσω του Κοδριγκτώνος και της σχετικής συμφωνίας που υπέγραψε με τον Μωχάμεντ Άλη. [9]
Κωνσταντίνος Λαχανάς
Τελειώνοντας, ας αναφερθούμε σε τρεις αγωνιστές. Κατ΄ αρχήν στον Κωνσταντίνο Λαχανά που το 1821 ύψωσε τη σημαία της επανάστασης στην πατρίδα του Σάμο. Ο Λαχανάς είχε υπηρετήσει και ατσαλωθεί στρατιωτικά στην εν Αιγύπτω μαχόμενη Ελληνική Λεγεώνα του Ναπολέοντα (1798-1801) και είχε παρασημοφορηθεί επ΄ ανδραγαθία. Επανερχόμενος στη Σάμο, τέθηκε υπό την αρχηγία του Λυκούργου, πολεμώντας γενναία σε κάθε μάχη.
Από την άλλη ο Ζαχαρίας Αθανασίου, ο οποίος νεαρός είχε μεταναστεύσει στη Νειλοχώρα, είχε καταταχθεί στον αιγυπτιακό στρατό, διακρινόμενος σε διάφορες μάχες. Όταν έγιναν γνωστά τα πρώτα κατορθώματα των Ελλήνων, συγκέντρωσε 150 εκλεκτούς άνδρες, ως επί τω πλείστων Ροδίους και μετέβη με πλοίο στη Σύρο με σηκωμένη ελληνική σημαία φέρουσα σε ερυθρό πανί τον σταυρό του Αγίου Ανδρέα, το ηφαίστειο Αίτνα και τα γράμματα ΕΤΝΑ, σημαίνοντα ¨Εν τούτω Νίκα¨. Το σώμα αυτό πολέμησε σε αρκετές μάχες και υπό διάφορους αρχηγούς, κατά δε τη μάχη των Δερβενακίων όχι μόνο διακρίθηκε ο Αθανασίου, αλλά έχασε και το χέρι του. Ας σημειωθεί επίσης πως μετά την άλωση της Τρίπολης είχε ακολουθήσει τον Χατζηχρήστο, με τον οποίο επί μακρόν είχαν υπηρετήσει στον αιγυπτιακό στρατό.
Τέλος, ο Πατριάρχης Θεόφιλος Β΄, αφού συμμετείχε ενεργά μαζί με τους Τασσήκα και Τοσίτσα στην αποστολή χρημάτων και εμπορευμάτων στην Πελοπόννησο και στους Εφόρους της Σμύρνης, λέγεται πως υπέδειξε στον Μωχάμεντ Άλη μέσω του Κωνσταντίνου Τοσίτσα να κηρύξει την ανεξαρτησία της Αιγύπτου, αφού τα σουλτανικά στρατεύματα ήταν απασχολημένα με τον Αλή Πασά, ενώ του υποσχέθηκε πως παράλληλα θα εξέγειρε τους Έλληνες. Η πρόταση αυτή δεν εισακούστηκε, ο Πατριάρχης πήγε στη Σάμο την ημέρα που έφθασε εκεί ο ελληνικός στόλος και η παρουσία του μεταξύ των αγωνιστών δημιούργησε αξιοσημείωτο ενθουσιασμό. Από εκεί μετέβη στην πατρίδα του Πάτμο, όπου και πληροφορήθηκε την απομάκρυνση του από τον Αλεξανδρινό Θρόνο από τον Οικουμενικό Πατριάρχη, κατόπιν πιέσεων του Σουλτάνου. [10]
Αναλυτικότερα για την πρώτη επαφή του Πατριάρχη Αλεξανδρείας με το επίσημο ελληνικό κράτος θα πρέπει να σημειωθούν τα εξής :
Η πρώτη ελληνική κυβέρνηση της Επιδαύρου προεδρευομένη από τον Θεόδωρο Νέγρη απηύθυνε προς τον εν Πάτμω διατριβόντα Πατριάρχη Θεόφιλο πρόσκληση ίνα δια προκηρύξεων του ενισχύσει τους υπέρ ιερών και οσίων αγωνιζομένους Έλληνες, πράγμα που προθύμως έπραξε ο ιεράρχης αποστέλλων ενθουσιώδεις προκηρύξεις προς τον Επίσκοπο Λέρνης Ιερεμία και λοιπούς Αρχιεπισκόπους.
Η συμβολή δε του Πατριάρχη Αλεξανδρείας καταφαίνεται και εκ της κατωτέρω από 21ης Φεβρουαρίου 1822 επιστολής του τότε Προέδρου του Εκτελεστικού Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου προς τους προκρίτους της νήσου Πάτμου, η οποία έχει ως εξής:
¨Φιλογενέστατοι πρόκριτοι της νήσου Πάτμου χαίρεται :
Αφού έλαβον την τιμήν να γνωρισθώ μετά του Μακαριωτάτου και Σεβασμιωτάτου Πατριάρχου Αγίου Αλεξανδρείας, ήλπιζα να καταπείσω την Αυτού Μακαριότητα να έλθει εις Κόρινθον όπου η παρουσία του Σεβασμιωτάτου ήτο αναγκαιοτάτη εις την Εθνικήν Διοίκησιν, αλλά επειδή η Μακαριότης του δια πολλούς λόγους δεν συγκατένευσεν επί το παρόν επί ταύτην την κοινήν των ενταύθα επιθυμίαν, υπεσχέθη δε να έλθει μετέπειτα, αφού ήδη ελθών διατρίψει μερικάς ημέρας μεταξύ ημών, αρμοδιωτάτην έκρινα ταύτην την ευκαιρία να σας γράψω όσα φρονώ ανάλογα με τας παρούσας περιστάσεις. Αν μέχρι τούδε δεν εμάθατε την σύστασιν προσωρινής εθνικής διοικήσεως της Ελλάδος, η Μακαριότης του και πέρα ταύτης θέλει σας πληροφορήσει και τον οργανικόν νόμον τούτου του πολιτεύματος θέλει σας δείξει, πράγμα το οποίον μεγάλως θέλει χαροποιήσει βεβαίως δια την παύσιν της μέχρι τούδε επικρατησάσης αναρχίας και δια την αντικατάστασιν διοικήσεως νομίμου και εθνικής, ήτις θέλει αναγνωρισθεί και από τα άλλα έθνη, όταν μάλιστα και ημείς φανώμεν άξιοι της ανεξαρτησίας μας με την αληθή ένωσιν, αγάπην και ευπείθειαν εις τους καθεστώτας νόμους. Η διοίκησις θέλει λάβει τα αναγκαία μέτρα δια την καλήν διαρρύθμισιν των πραγμάτων καθ΄ όλας τας Νήσους, αι οποίαι πρέπει να έχουν τους παραστάτες των εις το βουλευτικόν σώμα της διοικήσεως. Ο Μακαριώτατος Πατριάρχης θέλει σας οδηγήσει πως πρέπει να γίνει τούτο και τας συμβουλές της Μακαριότητος του πρέπει να ακούσετε, όχι μόνον περί τούτου του κεφαλαίου, αλλά και κάθε άλλη υπόθεσιν, διότι ούτε καλλίτερον πατέρα, ούτε οδηγόν σοφώτερον ημπορείτε να ευρήτε. Έργον ή μάλλον ειπείν χρέος σας είναι να ρυθμίζετε και τας εσωτερικάς υποθέσεις της πατρίδος σας και να προετοιμασθήτε εις την διατήρησιν της ποθητής ανεξαρτησίας της Ελλάδος, ως μέλος υγιές της κοινής πατρίδος και ως απόγονοι άξιοι των προγόνων μας και επομένως άξιοι της ελευθερίας. Έρρωσθε.
Ο Πατριώτης
Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος
Εξ Ύδρας, 21 Φεβρουαρίου 1822¨
Επιπροσθέτως, ο Πατριάρχης συμμετείχε το Δεκέμβριο του 1821 μετά δικαιώματος ψήφου σε πολεμικό συμβούλιο που συγκροτήθηκε επί της στο Γυαλί Σάμου πρώτης ναυαρχίδας του Ελληνικού Στόλου ¨Θεμιστοκλής¨ του πρώτου Έλληνας στολάρχη Ιάκωβου Τομπάζη και το περιστατικό αυτό – όπως αναφέρει ο Σπυρίδων Αργυρός – της συμμετοχής δηλαδή ανώτατου ιεράρχη σε πολεμική σύσκεψη εν ώρα μάλιστα πολέμου πιθανόν να είναι μοναδικό στην ιστορία. [11]
Πηγές
[1] Το άρθρο βασίζεται στο βιβλίο του Νίκου Νικηταρίδη ¨Οι Φιλικοί στην Αίγυπτο¨ (εκδ. Συνδέσμου Ελληνο-Αιγυπτιακής Φιλίας¨, Αθήνα 2021)
[2] Α. Πολίτης ¨Ο Ελληνισμός και η νεωτέρα Αίγυπτος¨, τ. 1, Αλεξάνδρεια 1928, σ. 173
[3] Ντ. Κουτσούμης ¨Η Φιλική Εταιρεία θα εκτελούσε τους Τοσίτσες¨, ¨Ταχυδρόμος¨ (εφημερίδα), Αλεξάνδρεια 25/3/1971
[4] Ι. Διακοφωτάκης ¨Αιγυπτιώται Έλληνες εις την Φιλικήν Εταιρείαν¨, ¨Ταχυδρόμος¨ (εφημερίδα), Αλεξάνδρεια 28/3/1968 – Ι. Διακοφωτάκης ¨Οι Αιγυπτιώται Έλληνες¨ εις τας παραμονάς κηρύξεως της Ελληνικής Επαναστάσεως¨, ¨Ταχυδρόμος¨ (εφημερίδα), Αλεξάνδρεια 5/3/1971
[5] Μέξας Βαλέριος ¨Οι Φιλικοί¨, Αθήνα 1937, σ.σ. ιβ΄,34, 45-49,57,61,68,70,73 – Φιλίμων Ιωάννης ¨Δοκίμιον Ιστορικόν περί της Ελληνικής Επαναστάσεως¨, τ. Α΄, Αθήνα 1859, σ.σ. 387,394,413 – ¨Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια¨, τ. ΙΑ΄, Αθήνα 1933, σ. 885 – Αρχεία Ελληνικής Παλιγγενεσίας, τόμος 1, Αθήνα 1857, σ.σ. 159-160 – Πληροφορίες για τους Αιγυπτιώτες Ρόδιους Φιλικούς από τον Μιχαήλ Αρφαρά (10/2/2021)
[6] Ι. Διακοφωτάκης ¨Οι Αιγυπτιώται Έλληνες¨ εις τας παραμονάς κηρύξεως της Ελληνικής Επαναστάσεως¨, ¨Ταχυδρόμος¨ (εφημερίδα), Αλεξάνδρεια 5/3/1971
[7] Μέξας Βαλέριος ¨Οι Φιλικοί¨, Αθήνα 1937, σ.45
[8] Α. Πολίτης ¨Ο Ελληνισμός και η νεωτέρα Αίγυπτος¨, τ. 1, Αλεξάνδρεια 1928, σ. 174
[9] Πετρίδης Ιωάννης ¨Αίγυπτος-Ελλάς, 1800-1933¨, Αθήνα 1933, σ.σ. 19-21 – ¨Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια¨, τ. Β΄, Αθήνα 1933, σ.σ. 609-610 – Γούδας Αναστάσιος ¨Βίοι Παράλληλοι των επί της Αναγεννήσεως της Ελλάδος διαπρεψάντων ανδρών¨, τ. Δ΄, Αθήνα 1871, σ. 176 – Ι. Διακοφωτάκης ¨Οι Αιγυπτιώται Έλληνες¨ εις τας παραμονάς κηρύξεως της Ελληνικής Επαναστάσεως¨, ¨Ταχυδρόμος¨ (εφημερίδα), Αλεξάνδρεια 5/3/1971 – Α. Πολίτης ¨Ο Ελληνισμός και η νεωτέρα Αίγυπτος¨, τ. 1, Αλεξάνδρεια 1928, σ. 176
[10] Διακοφωτάκης ¨Οι Αιγυπτιώται Έλληνες¨ εις τας παραμονάς κηρύξεως της Ελληνικής Επαναστάσεως¨, ¨Ταχυδρόμος¨ (εφημερίδα), Αλεξάνδρεια 5/3/1971 – ¨Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια¨, Αθήνα 1933, τ. ΙΕ΄, σ. 862, τ. ΙΙ΄, σ. 11 & τ. ΙΒ΄, σ. 545 – www.eistorias.wordpress.com (5/7/2014)
[11] Σπ. Αργυρός ¨Η πρώτη επαφή του Πατριάρχου Αλεξανδρείας μετά του επισήμου Ελληνικού Κράτους¨, ¨Ταχυδρόμος¨, Αλεξάνδρεια 28/9/1958
Ν.Νικηταρίδης
Πολιτικός Επιστήμονας, Συγγραφέας – Ερευνητής, τ. Αντιπρόεδρος Συνδέσμου Αιγυπτιωτών Ελλήνων